سرسام

 سَرْسام، گونه‌ای بیماری روانی حاد. سرسام مرکب از دو کلمۀ «سر (رأس)» و «سام» (به معنی ورم و آماس) است ( آنندراج؛ شکیبی، 50، 54)؛ این بیماری همراه با اختلال حاد در مغز است و از نشانه‌های آن تب شدید، هذیان، اختلال حواس، سرخـی چشم، تـرس از روشنایی، استفـراغ و کمـردرد است (نک‍ : اخوینی، 233؛ قمری، 54؛ ابن‌سینا، 3(1) / 86-87، 272). امروزه آن را «مننژیت» می‌نامند (احمدیه، 68).
پیشینۀ آشنایی با بیماری سرسام به ایران باستان می‌رسد. در ایران باستان گونه‌ای بیماری به نام «دیوتب» شناسایی شده بود که فرد را پریشان، گیج و بی‌هوش می‌کرد؛ به نظر می‌رسد تبهای شدید آن بـر اثـر بیماریهای عفونـی و سرسام بـوده است (نجـم‌آبـادی، 223).
از کهن‌‌ترین منابع در معرفی این بیماری کتاب هزار‌و‌یک‌شب است که در آن سرسام به‌عنوان یکی از بیماریهای مربوط به صفرا معرفی شده است (ص 127).
در کتابهای طب قدیم برای درمان سرسام، توصیه‌ها و تجویزهای متفاوتی شده است (نک‍ : ابن‌سینا، 3(1) / 90؛ افضل‌الدین، عقد ... ، 51؛ اخوینی، همانجا؛ صالح، 173؛ حکیم مؤمن، 601؛ شکیبی، 240؛ احمدیه، همانجا). محمدباقـر مجلسی در نوشته‌هایش بـا استناد بـه احادیث و روایـات از ائمۀ اطهار توصیه‌هایی دربارۀ ایـن بیماری ذکر کرده است؛ برای مثال در یکی از کتابهایش از امام صادق (ع) نقل کرده است که اگر کسی در روز اول ماه رمضان به صورتش گلاب بریزد، در آن سال از بیماری سرسام ایمن می‌شود (حلیة ... ، 202)، و در کتابی دیگر با ذکر روایتی از همین امام، چغندر را برای درمان سرسام مفید دانسته است ( آسمان ... ، 224).
در منابع تاریخی از گسترش بیماری سرسام در شهرهای گوناگون ایران گزارشهایی وجود دارد؛ برای مثال در دورۀ قاجار این بیماری در شیراز گسترش یافته، و موجب مرگ‌و‌میر بسیاری از مردم شده بود (وقایع ... ، 170)؛ همچنین به‌وفور از مبتلا‌شدن برخی از پادشاهان و حکمرانان به سرسام یاد شده است (نک‍ : افضل‌الدین، سلجوقیان ... ، 603؛ ابن‌واصل، 109؛ بناکتی، 208؛ نصیری، 115؛ خواندمیر، 602؛ اعتمادالسلطنه، 1012؛ وزیری، 77).
در نقاط مختلف ایران باورها و آداب ویژه‌ای برای مقابله با این بیماری وجود دارد. مردم گیل و دیلم برای درمان این بیماری روشهای سنتی خود را دارند؛ دم‌کردۀ عناب، بنفشه، گل نیلوفر و شیرۀ ‌فلوس را برای درمان سرسام مفید می‌دانند (پاینده، 257). آنان از موسیقی‌درمانی نیز استفاده می‌کنند؛ از آنجا که هذیان‌گوییهای بیمار در شب بیشتر است، نی‌زنی را شبها بر بالین بیمار می‌آورند تا نی بزند و بیمار آرام بگیرد (بشرا، 72).
تویسرکانیها بر‌ این‌ باورند که عطسه موجب خروج سرسام می‌شود (مقدم، 455). در سروستان اگر کسی سرسام بگیرد، باید پارچه‌ای را مرتب نمناک ‌کنند و روی پیشانی وی بگذارند (همایونی، 337). در تهران برای بهبود بیمار سرسامی، ترکیب آب کدو و روغن گل یا بادام را با شیر‌ زنی که دختر زاییده بود، بر سر‌ و ‌پیشانی‌اش می‌مالیدند (شهری، تاریخ ... ، 3 / 728)؛ آنها پوست سر بزغاله را نیز بر سر بیمار سرسامی می‌بستند تا مداوا شود (همو، طهران ... ، 5 / 469).
در مثلهای ماهشهری «سرم ساکُرت» به معنای سرسام گرفتن کنایه از این است که موضوع مورد بحث را که شنیدم بسیار تعجب کردم (قیصری، 218).

مآخذ

 آنندراج، محمدپادشاه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1363 ش؛ ابن‌سینا، قانون، ترجمۀ عبدالرحمان شرفکندی، تهران، 1370 ش؛ ابن‌واصل، محمد، تاریخ ایوبیان، ترجمۀ پرویز اتابکی، تهران، 1383 ش؛ احمدیه، عبدالله، راز درمان، تهران، 1386 ش؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1371 ش؛ اعتماد‌السلطنه، محمدحسن، تاریخ منتظم ناصری، تهران، 1363 ش؛ افضل‌الدین کرمانی، احمد، سلجوقیان و غز در کرمان، به کوشش محمدابراهیم باستانی پاریزی، تهران، 1373 ش؛ همو، عقد ‌العلى، به کوشش علی‌محمد عامری نائینی، تهران، 1356 ش؛ بشرا، محمد، طب سنتی مردم گیلان، رشت، 1389 ش؛ بناکتی، داوود، تاریخ، تهران، 1348 ش؛ پایندۀ لنگرودی، محمود، آیینها و باورداشتهای گیل و دیلم، تهران، 1355 ش؛ حکیم مؤمن، محمد، تحفة المؤمنین، به کوشش روجا رحیمی و دیگران، تهران، 1386 ش؛ خواندمیر، غیاث‌الدین، حبیب السیر، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1353 ش؛ شکیبی گیلانی، جامی، واژه‌های پزشکی پارسی ذخیرۀ خوارزمشاهی، تهران، 1363 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1378 ش؛ همو، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ صالح هروی، محمدصالح، قرابادین صالحی، تهران، 1383 ش؛ قمری بخاری، حسن، التنویر، به کوشش محمدمهدی اصفهانی، تهران، 1387 ش؛ قیصری، عیسى، مثلهای ماه‌شهری، تهران، 1389 ش؛ مجلسی، محمدباقر، آسمان و جهان (ترجمۀ ج 14 بحار ‌الانوار)، ترجمۀ محمدباقر کمره‌ای، تهران، 1351 ش؛ همو، حلیة ‌المتقین، قم، 1369 ش؛ مقدم (گل‌محمدی)، محمد، تویسرکان، تهران، 1378 ش؛ نجم‌آبادی، محمود، تاریخ طب ایران، تهران، 1341 ش؛ نصیری، محمدابراهیم، دستور شهریاران، به کوشش محمدنادر نصیری مقدم، تهران، 1373 ش؛ وزیری، احمد، جغرافیای بلوچستان، به کوشش محمدرضا نصیری، تهران، 1386 ش؛ وقایع اتفاقیه (مجموعۀ گزارشهای خفیه‌نویسان انگلیس)، به کوشش علی‌‌اکبر سعیدی سیرجانی، تهران، 1361 ش؛ هزار‌و‌یک‌شب، ترجمۀ عبداللطیف طسوجی، به کوشش محمد رمضانی، تهران، 1316 ش؛ همایونی، صادق، فرهنگ مردم سروستان، مشهد، 1371 ش.

رؤیا فتح‌الله‌زاده