سالک

سالَک، نوعی بیماری عفونی با اثرات پایدار در پوست. زخم سالک بر اثر گزش پشۀ خاکی به انسان منتقل می‌شود. عامل این بیماری انگلی به نام لیشمانیا ست. این انگل در آبهای راکد رشد می‌کند و زخم حاصل از آن مدتها باقی می‌ماند (جمال‌زاده، 197؛ انوری).
زخم سالک ابتدا به شکل یک برآمدگی قرمز‌رنگ کوچک و خارش‌دار است، و معمولاً بر اثر خاراندن به گرهی کبود‌رنگ و سفت، و در‌نهایت، به زخمی بزرگ و مزمن تبدیل می‌شود. اندازۀ زخم 1-3 سانتی‌متر است و گاهی به 5- 8 سانتی‌متر هم می‌رسد (مصدق، 60؛ سلیمانی، 189). این زخم بین 6 تا 12 ماه بهبود می‌یابد، اما پس از بهبود، یک جوشگاه از خود بر جای می‌گذارد که به آن سالک گفته می‌شود (بلوکباشی، 182؛ محقق، 152؛ سلیمانی، همانجا). همچنین، به فردی که به این بیماری مبتلا ست، یا اثر زخم در او باقی مانده است، سالکی می‌گویند (جمال‌زاده، همانجا؛ انوری). یک بار آلودگی به این انگل، سبب می‌شود که شخص نسبت به عفونت بعدی ایمن باشد (سلیمانی، همانجا). این زخم بیشتر در اطراف استخوان گونه، گوشه‌های خارجی چشم، پلک زیرین، روی لپ، نوک بینی، و کمتر بر روی استخوان بینی، پیشانی، پلک فوقانی، لالۀ گوش و لبها، و به‌ندرت بر روی دستها و پاها ظاهر می‌شود (پولاک، 468). به گفتۀ پولاک، پزشک دربار ناصر‌الدین شاه، در ایران بیشتر کودکان یک تا هفت‌ساله، و کمتر افراد بالغ بدان مبتلا می‌شدند (همانجا؛ نیز نک‍‌ : محقق، 154).
سالک از بیماریهای مهم و شایع بومی ایران است که به دو شکل سالک خشک (شهری) و سالک مرطوب (روستایی) دیده می‌شود. ناقل اصلی سالک مرطوب، موشهای صحرایی‌اند و کانون فعال این بیماری در اصفهان، ترکمن‌صحرا، اسفراین و خوزستان است. منبع اصلی سالک خشک سگهای ولگردند و کانون آن در تهران، مشهد، شیراز، کرمان و نیشابور است (همانجا). به گفتۀ پولاک، سالک در شهرهای قم، کاشان و اصفهان شیوع داشت و از اصفهان در جهت جنوب میزان آن کاهش می‌یافت و در آذربایجان و مناطق ساحلی دریای خزر اثری از آن دیده نمی‌شد (همانجا). در گذشته، به‌سبب نبود لوله‌کشی و بر اثر آشامیدن آبهای آلوده، سالک بسیار شایع بود، ولی امروزه با برطرف‌شدن این مشکل و افزایش بهداشت عمومی شیوع آن به حداقل رسیده است.
از این بیماری و شیوۀ معالجۀ آن گزارشهای فراوانی در متون طب قدیم آمده است. ابن‌سینا در کتاب قانون از سالک با نام جیرونیه یا خیرونیه نام می‌برد که درمان آن مشکل بوده، و بهبودش مدتی طول می‌کشیده است (3 / 176). در دیگر متون نیز از آن با نام قروح‌الخبیثه (رازی، 20 / 21)، طبرخشت (بیرونی، 403)، تاول دهلی، زخم حلب، زخم بغداد، زخم شرقی (سلیمانی، همانجا) و ریش بلخی (اخوینی، 614) نام برده شده است. در فرهنگهای معاصر نیز تحت عنوان ماهک آمده است ( لغت‌نامه ... ). برای درمان این زخم در طب قدیم روشهای گوناگونی توصیه شده است که از آن جمله‌اند: داغ‌کردن و سوزاندن، خون‌گیری، استفاده از داروهای خوراکی و ضماد، تنقیه و جز آنها (نک‍ : مصدق، 61). امروزه، مؤثرترین راه پیشگیری از این بیماری، تمیز کردن و ضدعفونی‌کردن جای زخم و واکسیناسیون است (سلیمانی، همانجا).
در فرهنگ مردم نیز روشهای متعددی برای درمان سالک وجود دارد که ازجمله به این موارد می‌توان اشاره کرد: 1. ریوند چینی خشک را با شیر زنی که فرزند دختر زاییده است، می‌سایند و بر روی زخم می‌مالند؛ 2. روی زخم زالو (ه‍ م) می‌اندازند تا چرک و خون کثیف را بمکد؛ 3. اگر زخم سالک بیش از یک سال طول بکشد، بیمار را نزد یک ارمنی می‌برند تا بر روی زخم تف بیندازد؛ 4. پارچۀ کتیرا‌اندود را روی زخم می‌اندازند؛ 5. برای بزرگ‌نشدن زخم از حاجی‌ای که به سفر دریا رفته است، می‌خواهند تا دور زخم را با یک نی‌قلم بگیرد؛ و 6. خمیر سدر و ماست را روی زخم می‌مالند (بلوکباشی، 182-184؛ هدایت، 52). برای اینکه سالک روی صورت درنیاید، کسی را که مبتلا نشده، از میان دو پای کسی که سالک بر پایش درآمده است، می‌گذرانند (بلوکباشی، 184).
مردم خراسان برای معالجۀ سالک به چند روش عمل می‌کنند: با مقداری سریش و ماست گاوی خمیری به دست می‌آورند و آن را روی پارچۀ آب‌ندیده پهن می‌کنند، سپس روی زخم سالک می‌گذارند؛ ریشۀ جارو را در آتش می‌اندازند و کاسه‌ای روی آن می‌گیرند، سپس عرقی را که در نتیجۀ این کار در جدار داخلی کاسه جمع می‌شود، بر روی زخم می‌مالند (شکور‌زاده، 224-225)؛ گل شب‌بو را می‌کوبند و شیرۀ آن را با کتیرا ترکیب می‌کنند و روی سالک می‌مالند؛ زالویی را در ادرار سـگ می‌اندازنـد و سپس آن را له می‌کنند و روی زخم می‌گذارند (همو، 225).
مردم گیلان بر این باورند که زخم سالک بر اثر خوردن یا بلعیدن کلاهک چوبی خرما پدید می‌آید. در گیلان، برای درمان سالک، بر آن مرهمی از آمیختۀ خاک توت خشک با سیر و نمک می‌نهند (بشرا، 75). در اردکان، با انداختن توتیا یا زالو روی زخم آن را درمان می‌کنند (طباطبایی، 692).
به باور مردم خراسان، اگر سالک در طرف راست بدن باشد، علامت نیک‌بختی است. همچنین به باور آنها سالک نر و ماده دارد. زخم سالک نر یک دانه بیشتر نیست و غالباً درمان آن یک سال طول می‌کشد؛ ولی زخم سالک ماده 7 تا ‌ست و به‌تدریج در 7 جای بدن ظاهر می‌شود (شکورزاده، 279).
در گذشته، سالک یکی از امراض شایع شهر تهران بود (شهری، 1 / 495-496). مردم تهران باور داشتند که هرکس آب چاله‌میدان تهران را بخورد، سالک درمی‌آورد (هدایت، 116)؛ موقع حرف‌زدن دربارۀ زخمهای بد مثل سالک و خنازیر نباید با انگشت روی تن خودشان را نشان بدهند، چون ممکن است به آن زخم مبتلا شوند (همو، 200-201)؛ برای اینکه سالک در کمتر از یک سال معالجه شود، موقع صحبت‌کردن باید به جای سالک آن را «ماهک» نامید (ماسه، I / 337).

مآخذ

 ابن‌سینا، القانون، بولاق، 1294 ق؛ اخوینی بخاری، ربیع، هدایة المتعلمین، به کوشش جلال متینی، مشهد، 1371 ش؛ انوری، حسن، فرهنگ بزرگ سخن، تهران، 1382 ش؛ بشرا، محمد، طب سنتی مردم گیلان، رشت، 1389 ش؛ بلوکباشی، علی، فرهنگ عامه، تهران، 1356 ش؛ بیرونی، ابوریحان، الصیدنة، به کوشش عباس زریاب، تهران، 1370 ش؛ پولاک، یاکوب ادوارد، سفرنامه، ترجمۀ کیکاووس جهانداری، تهران، 1361 ش؛ جمال‌زاده، محمد‌علی، فرهنگ لغات عامیانه، به کوشش محمدجعفر محجوب، تهران، 1341 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، حیدرآباد دکن، 1387 ق / 1967 م؛ سلیمانی، فرامرز، فرهنگ‌نامۀ پزشکی، به کوشش بهمن خالقیان، تهران، 1369 ش؛ شکورزاده، ابراهیم، عقاید و رسوم عامۀ مردم خراسان، تهران، 1346 ش؛ شهری، جعفر، تاریخ اجتماعی تهران در قرن سیزدهم، تهران، 1378 ش؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ لغت‌نامۀ دهخدا؛ محقق حضرتی، صالح، «بیماری سالک و نقش یکی از عوامل محیطی B. C. G در سیکل زندگی انگل آن»، محیط‌شناسی، تهران، 1363 ش؛ مصدق، محمود و دیگران، «سالک در طب سنتی ایران»، فصلنامۀ طب سنتی اسلام و ایران، تهران، 1389 ش، س 1، شم‍ 1؛ هدایت، صادق، نیرنگستان، تهران، 1342 ش؛ نیز:

Massé, H., Croyances et coutumes persanes, Paris, 1938.

لیلا احمدی کمرپشتی