زینت المجالس

زینَتُ الْمَجالِس، از مهم‌ترین و مفصل‌ترین مجموعه داستانهای فارسی نوشتۀ محمد مجدالدین حسینی، متخلص به مجدی. در 1004 ق / 1596 م، مؤلفْ کتاب را به خواهش یکی از دوستانش نگاشته است. 
این اثر در 9 جزء و 90 فصل (هر جزء 10 فصل) فراهم آمده است و بالغ بر 050‘1 داستان دارد. اجزاء نه‌گانۀ آن بدین شرح است: جزء اول در ذکر معرفت پروردگار، معجزات انبیا، کرامات اولیا، ملوک عجم، خلفا، حکومت بنی‌امیه و بنی‌عباس، پادشاهان و سلاطین ایرانی، خاصیت عدل و سیرت سلاطین، لطایف و ظرایف سخنان اهل زمان، و کیاست ملوک عدالت‌آیین؛ جزء دوم در توقیعات ملوک، فواید تدبیرات صائبۀ سلاطین، فراست ارباب کیاست از سلاطین، تدبیرات و نیز کفایت ارباب دولت، مواعظ حکما نسبت به سلاطین، ذکر اجوبۀ حسنۀ عقلا، حکایات قضات، دبیران و ندما؛ جزء سوم در معالجات اطبا، احکام منجمان، احوال شعرا، مغنیان، عقلا، معبران، فایدۀ حیا، نیز مکارم اخلاق، فضیلت عفو و علو همت؛ جزء چهارم در فواید ادب، شفقت، تسلیم و توکل، سخاوت، ضیافت، شجاعت، صبوری، شکر، زهد و احتیاط؛ جزء پنجم در فواید جهد در امور، فضلیت خاموشی، وفای به عهد، اصلاح ذات‌البین، فواید کتمان راز و نیز امانت، مکارم اخلاق، ثبات نیت، فواید مشورت و اختلاف طبایع؛ جزء ششم در مذمت حسد، حرص و طمع، ذکر دزدان و عیاران، نیز احوال گدایان، نکوهش دروغ، بخل، حمق، نقض عهد و ذکر پادشاهان ظالم؛ جزء هفتم در مذمت درشت‌خویی، خست، اسراف، خیانت، زنا، کفران نعمت، سعایت، تعجیل در امور، احوال مردم بداصل و ذکر زنان پارسا؛ جزء هشتم در فواید خدمت ملوک، نیز خوف و رجا، دعاهای مستجاب، تفأل، فرج بعد از شدت، مردم گرفتار قطاع‌الطریق، ذکر مبتلایان در چنگ سباع، مبتلایان به بلای عشق، جماعتی که در ورطۀ هلاک افتاده و خلاص شده‌اند و در عجایب قضا و غرایب قدر؛ و جزء نهم در غرایب خلقت آدمیان، ممالک جهان و احوال بعضی از آنها، عمارات رفیعه، غرایب و طلسمات، خاصیت و طبیعت بهایم، سباع ضارّه، غرایب طیور، بیان مطایبات اکابر و اصاغر، سلطنت برخی از ملوک (مغولان، نیز ایلکانیان، مظفریان، ملوک کرت، سربداران، تیموریان، قراقویونلو و آق‌قویونلو) و جلوس شاه طهماسب بر تخت سلطنت. 
مجدی براساس موضوعات مختلف، احوال طبقات را هم ذیل هریک ذکر می‌کند؛ چنان‌که ذیل مذمت حسد در جزء ششم به‌مناسبت، به بیان لطایف دزدان، عیاران و گدایان نیز می‌پردازد، یا در جزء نهم، یک‌باره از غرایب طیور و مطایبات اکابر و اصاغر به ذکر سلطنت مغولان تا عصر صفوی می‌پردازد. میان هر جزء با جزء دیگر، تفاوت معنی‌داری دیده نمی‌شود. محتوای فصلهای چهارم تا هشتم کاملاً یکسان است و نیازی به فصل‌بندی جدا دیده نمی‌شود. تنها چیزی که در این تقسیم‌بندی در نظر گردآورنده بوده، تساوی فصلها، و نیز تقسیم هر جزء به 10 باب مساوی است و البته شمار صفحات و بابها کاملاً ناهماهنگ است؛ جزء اول و نهم هریک 280 صفحه، و اجزاء دیگر بین 40 تا 70 صفحه است. 
مجدی در مقدمۀ کتاب، منابع مورد استفادۀ خود را برشمرده است که برخی از آنها عبارت‌اند از: جوامع الحکایات عوفی، نزهة القلوب، روضة الصفا، نگارستان غفاری، عجایب المخلوقات، الفرج بعد الشدة، تاریخ حافظ‌ابرو، بهجة المباهج، کشف الغمة و تاریخ ابوحنیفۀ دینوری (ص 10). این کتاب همواره از منابع مهم تاریخ به شمار می‌رفته است و ارزشهای تاریخی و گاه جغرافیایی آن بر جنبه‌های داستانی برتری دارد (اته، 235). 
زینت المجالس چندین بار به‌صورت سنگی در تهران چاپ شده است: ازجمله در سالهای 1270، 1305 و 1359 ق / 1854، 1888 و 1940 م. چاپ‌کنندگان در پایان چاپ اخیر کتاب، شرحی نوشته‌اند که نکته‌هایی مهم دربارۀ تاریخ چاپ در ایران را در بر دارد؛ ازجمله خواندن کتاب در معلم‌خانه‌ها (مکتب‌خانه)، نحوه و کیفیت چاپ کتاب، نام باسمه‌چیهای تهران، محل کار و دستمزد آنان و احوال کتاب‌فروشان خوانساری و علمای آن (افشار، 30- 32). این کتاب تاکنون چاپ انتقادی نشده است. 

مآخذ

 اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ رضا رضازادۀ شفق، تهران، 1337 ش؛ افشار، ایرج، «کتابهای چاپ قدیم در ایران و چاپ کتابهای فارسی در جهان»، هنر و مردم، تهران، 1345 ش، س 5، شم‍ 49؛ مجدی، محمد، زینت المجالس، تهران، 1342 ش.

حسن ذوالفقاری