زیلو

زیلو، دست‌بافتی دورو، بدون پرز، معمولاً دورنگ و با نقشهای هندسی با کاربرد کف‎پوش در مناطق گرمسیر. در فرهنگهای فارسی، زیلو پلاس یا گلیمی تعریف شده، که براساس نوع نقش‎پردازی، به شطرنجی نیز معروف گردیده است (برهان ... ؛ لغت‎نامه ... ).
زیلو فرشی خنک و بافته‌شده از نخ پنبه‎ای است که متناسب با آب‌وهوای مناطق خشک و گرمسیری، عایقی در برابر گرما و جایگزینی بـرای حصیر محسوب می‎گردد (تناولی، 258 ؛ نیز نک‍ : جانب‎‌اللٰهی، 390). ناصر خسرو هم در سدۀ 5 ق، زیلو را فرش کم‎بهای پنبه‎ای معرفی کرده است (ص 342)؛ در اشعار نظام قاری (سدۀ 9 ق) نیز «زیلو» به کار رفته است (نک‍ : ص 61، 63، 90، 112). در برخی از اسناد هم به کاربرد نخ پشمی در بافت زیلو اشاره شده است (نک‍ : ایرانیکا، IV / 855). 
فن بافت زیلو تخت‌بافت و از نوع پودنما ست (تناولی، 25). قرارگرفتن زیلو در کنار سایر دست‌بافتهای تخت‌بافت همچون گلیم، جاجیم و پلاس، و نیز کاربرد واژه‎های معادلی چـون گستردنی، بساط و محفوری برای این نوع بافته‎ها، سبب شده است که گاه زیلو را زیلوقالی و یا محفوری بدانند (همو، 25, 34). ترکیب زیلوقالی در حدود العالم (سدۀ 4 ق / 10 م) (ص 160؛ نیز نک‍ : حمدالله، 112؛ فرهنگ ... )، و واژۀ محفور در شعری از فرخی سیستانی (سدۀ 4 و 5 ق / 10 و 11 م)، در معنی زیلو آمده‌اند: بساط «غالی رومی» فکنده‎ام دو سه جای / در آن زمان که به سویی فکنده‎ام محفور (ص 185؛ نیز نک‍ : حدود ... ، 163؛ لغت‎نامه، ذیل محفوره). 
اگرچه زیلو به‌عنوان کف‎پوش یا فرش مورد استفاده در خانه است، اما پربسامدترین کاربرد را در مساجد، امامزاده‎ها، تکایا و خانقاهها دارد (تناولی، 259؛ نیز نک‍ : اعظم، 1 / 294)؛ چنان‌که حتى بسیاری از زیلوها با هدف وقف به مساجد و بقاع متبرکه بافته شده است (تناولی، 262). مثلاً در وَزْوان اصفهان، بیشتر زیلوهای بافته‌شده نذر مساجد منطقه می‌شوند (رسولی، 50؛ نیز برای آگاهی از کاربرد کف‌پوش زیلو در فراشبند فارس، نک‍ : امیری، 110-111، 132؛ در کرمان، نک‍ : همت، 87). 
در منابع تاریخی سده‎های نخستین اسلامی، به مراکز بافت زیلو در خراسان، سیستان، طبرستان، فارس، جهرم، و وزنان آذربایجان اشاره شده است (حدود، 95، 102، 130، 135، 159؛ نیز نک‍‎ : ابن‎بلخی، 107؛ اصطخری، 145، 192، 220). در سدۀ 4 ق، زیلو به‌عنوان کف‌پوش اتاق، ایوان و راهرو کاربرد داشته است (متز، 2 / 496؛ نیز نک‍ : راوندی، 269). ناصر خسرو نیز به فعالیت 400 کارگاه زیلوبافی در رَقه (از توابع فردوس) اشاره کرده است (ص 170). 
با توجه به سابقۀ زیلوبافی در ناحیۀ یزد، در هیچ‌یک از منابع یادشده اشاره‎ای به زیلوبافی در آن ناحیه نشده است و تاریخ دقیقی نیز از پیشینۀ زیلوبافی در این ناحیه در دست نیست؛ اما از محتوای برخی از منابع می‌توان دریافت که بهترین زیلوها منسوب به میبد، اشکذر، فرانق و به‌طورکلی ناحیۀ یزد هستند (نک‍ : نفیسی؛ سیدصدر، 180). ازآنجاکه کهن‎ترین نمونه‎های زیلوی بافت یزد در موزه‎ها و مجموعه‎های خصوصی جای دارند، زیلوبافی را می‎توان از مهم‎ترین و پرسابقه‎ترین محصولات این ناحیه به شمار آورد. درضمن، زیلوهای کهن همین ناحیه است که کف‌پوشِ باسابقه‎ترین مساجد این ناحیه را تشکیل داده‎اند؛ از آن‎ جمله‎اند: زیلوی مسجد جامع میبد متعلق به 808 ق؛ زیلوهای خانقاه بیداخوید متعلق به 927 و 930 ق؛ و زیلوی مسجد شاه ولی تفت متعلق به 963 ق (افشار، بیاض ... ، 316؛ نیز در اردکان، نک‍ : طباطبایی، 239، 249). همچنین، زیلوهای مسجد جامع و مسجد مصلای عتیق در یزد مربوط به سدۀ 9 ق (کاتب، 115، 117- 118)، و زیلوچه‎های نفیس مسجد فرط یزد از سدۀ 11 ق را می‌توان نام برد (‎بافقی، 3(2) / 651-652).
کشت پنبه در میبد یزد و تولید نخ‎ پنبه‎ای که از دیرباز در این منطقه رواج داشته (رشیدالدین، 163)، از عوامل مؤثر در شکل‎گیری صنایعی چـون زیلوبافی، پلاس‎بافی و کرباس‎بافی (ه‍ م‌م) در این منطقه بوده است (جانب‎اللٰهی‌، 394)؛ ازاین‌رو، زیلوبافی در میبد از جملۀ مشاغل پردامنه محسوب می‎شود، چنان‌کـه میرزا علی خان نائینی در 1298 ق، به بافت زیلو در این منطقه و نیز صادرات آن به دیگر نقاط اشاره کرده است (ص 64؛ نیز نک‍ : تناولی، 266). زیلوبافی در نطنز، کاشان، اصفهان و کرمانشاه نیز رواج دارد (اعظم، همانجا؛ دانشگر، 277؛ جزمی، 121).
اساس رنگ زیلو از گذشته تا به امروز آبی ـ سفید و مختص اماکن مذهبی بوده است؛ اما متناسب با سلیقۀ مشتری در نمونه‎های متأخر، به‌جز آبی ـ سفید، رنگهای سبز ـ نارنجی، سورمه‎ای ـ سفید، گلی ـ سفید، زرشکی ـ سبز، و گلی ـ آبی نیز در بافت زیلو به کار رفته است (محبی، 44؛ جانب‎‌اللٰهی، 409). رنگ زیلو در نوع کاربرد آن نقشی بسزا دارد؛ مثلاً، زیلو با رنگ آبی و سفید مختص مساجد و اماکن متبرکه، زیلوهای جوهری ارزان‌قیمت با رنگ آبی و گلی برای مصارف خانگی، و زیلوی نفتال با رنگ سبز و نارنجی ــ که مرغوب‎ترین نوع زیلو ست ــ برای بزرگان و اشراف است (همانجا).
نقش‌مایه‎های زیلو بیشتر هندسی است که در متن زمینه یا حاشیه تکرار می‎شوند. بسیاری از این نقش‌مایه‎ها برگرفته از آجرکاری یا کاشی‌کاری مساجد و بقاع متبرکه‎اند؛ همچنین، تأثیر متقابل برخی از هنرهای سنتی ازجمله، سفال میبد با رنگ غالب آبی و سفید در زیلوی میبد قابل تأمل است. از جملۀ نقش‌مایه‎های زیلو می‎توان به نقش چلیپا، درخت زندگی، سرو، و ستارۀ هشت‎پر اشاره کرد (تناولی، 265, 267؛ افشار، «نقشها ... »، 15-16؛ محبی، 48-54؛ شایسته‎فر، 29). هریک از این نقش‌مایه‎ها در شکل‎گیری انواع نقشه‌های زیلو تأثیر داشته‎اند، مانند نقوش پَرت‌توره، زُلفُگ، بندُگ، بافتُگ، رُکنه‎دونی، هشت‎پر کوچک، تالُگ، زنجیرُگ، سَبرُگ و جـز اینهـا (جـانب‌اللٰهی، 408؛ نیـز نک‍ : علـی‌محمـدی، 63 بب‍ ‎). نام‌گذاری هریک از نقشه‎ها براساس شکل ظاهری آنها، مانند نقوش «طالک» (سینی) یا «پرت‌توره» (رد پای شغال)، و یا مبدع آنها، مانند نقوش «رکن‎الدینی» یا «غلام‌عباسی» (میرخلیلی، 98) بوده است. گاه زیلوبافان ترجیح می‎دهند طرحهای ساده‎تر و شناخته‎شده‎تری را ببافند که در بازارهای اصفهان و کاشان به نام مثلثی، نقشه گره گچکنه، پیله، پته‎توره و زنجلو معروف‌اند (وولف، 211 ؛ نیز نک‍ ‌: تصویر 1). 

زیلو با طرح محراب، معروف به زیلوی صف، از دیگر نقش‌مایه‎های زیلو ست؛ اساس این طرح، که تداعی‌کنندۀ سجاده است، به صف نمازگزاران در نماز جماعت برمی‎گردد. شمار نقش محراب در این زیلوها به اندازۀ زیلو بستگی دارد؛ در بزرگ‌ترین حالت، 24 محراب در دو ردیف بافته می‎شود (تناولی، 261-265؛ محبی، 45). در زیلوهای با طرح صف که بیشتر با نقش سجاده همراه است، متنی در وسط نقش به‌صورت قرینه بافته می‎شود. در این‌گونه زیلوها، نام «الله» به‌سبب قداست آن، به‌صورت «ا...» نقش می‎گردد (میرخلیلی، 104- 106). در مساجد اردکان، نوعی زیلوی سجاده‎ای در قسمت کفش‎کن انداخته می‎شود که در نقش آن، عبارت «صفِ نِعال» بافته شده است (طباطبایی، 227، تصویر).
کتیبه‎نگاری از جملۀ ویژگیهای منحصربه‌فرد برخی از زیلوها است. این کتیبه‎ها که با خطوط کوفی یا نسخ نوشته می‎شوند، حاوی نام بافنده، نام سفارش‎دهنده، مکان و تاریخ اجرای اثر و متن وقف دست‌بافت به مسجد یا مکان خاص است. این کتیبه‎ها در 4 طرف یا در دو طرف عرض یا طول زیلو بافته می‎شوند. زیلوهای وقف‌شده در برخی از کهن‌‎ترین مساجد یزد، همچون مسجد بیاق خان، مسجد باغ گندم، مسجد حاج محمدعلی عرب، مسجد زین‌الدین آقا، مسجد کوشک نو و جز آنها از سده‌های 12-14 ق دارای کتیبه‎هایی مشتمل بر نام وقف‎کننده و تاریخ وقف است. نکتۀ جالب توجه در متن این کتیبه‎ها، وقف مشروط زیلوها ست؛ در بسیاری از آنها تأکید شده است که زیلو بدون ضرورت شرعی از مسجد خارج نگردد، وگرنه خلاف‎کننده به لعنت ابدی گرفتار خواهد شد و یا اینکه: «خلاف‎کننده ملعون باد»، یا «بیرون نبرند مگر به‌جهت تطهیر و غارت دشمن» (افشار، یادگارها ... ، 2 / 225- 226، 239، 256، جم‍ ؛ تناولی، همانجا؛ علی‌محمدی، 8، 11؛ نیز نک‍ : تصویر 2). مثلی نیز در مورد زیلوی وقف‌شده به مساجد وجود دارد: «زیلوی مسجد است، نه فروختنی است، نه سوزاندنی» (ذوالفقاری، 1 / 1152). 

مادۀ اولیه برای بافت زیلو، نخ پنبه‎ای است که یزدیها به آن هری، شلیط یا نخ رسمی می‎گویند (علی‌محمدی، 31). ضخامت نخ چلۀ زیلو برای مساجد، بیشتر 9لا و پود آن 18لا ست و برای زیلوهای خانگی یا بعضاً تجاری، ضخامت نخ چله 5لا، و نخ پود 9لا ست (دانشگر، 280).
تنها ابزار دستی برای بافت زیلو، دفتین یا پنجه است که شباهت بسیاری با دفتین قالی‌بافی دارد، با این تفاوت که دندانه‎های آن بسیار کم، بین 5 تا 7 عدد است. در انتهای دستۀ دفتین نیز میخی برای پودکشی تعبیه شده است (علی‌محمدی، 29). دار زیلوبافی به‌صورت ایستاده و ازلحاظ ساختار شبیه به دارِ زری‌بافی و مخمل‌بافی است (وولف، 210). اجزاء دار زیلوبافی اینها ست: 1. شِلیت، 2. پُش‎بند، 3. اسون، 4. چوشِلیت، 5. چاله، 6. اوسال‌کَلی، 7. تِنگ، 8. شمشه، 9. حفرۀ تیر، 10. کمونه، 11. کَلی، 12. تیر، 13. پهنابند، 14. مج، و 15. گُرت (نک‍ : تصویر 3). در ساخت دار از چوب درخت چنار و توت استفاده می‎کنند و برای استحکام بیشتر، به دو سر تیر افقی بالا و پایین چهارچوب، که محل سوراخهایی تنگ برای عبور تارها و نیز تار و پودهای بافته‌شده است و بر اثر چله‌کشی فشار زیادی بر آن وارد می‎شود، ترکۀ درخت زبان‌گنجشک یا توت می‎بندند (علی‌محمدی، 19-20). تیر پایینی دار در چاله‎ای به عمق 30 سانتی‎متر تا یک‎ متر قرار دارد تا با کم‌کردن ارتفاع دار، پنجه‌زدن به‌سهولت انجام گیرد و نیز فضایی باشد برای اینکه زیلوی بافته‌شده به دور آن پیچیده شود (همو، 28).

چله‎کشی زیلو مانند گلیم و قالی است، اما تعداد چله‎های زیلو در واحد سطح، تقریباً دو برابر تعداد چله‎های گلیم است (دانشگر، 277). برای چله‎کشی، عمل چله‎دوانی را در خارج از دار انجام می‎دهند و چله‎های آماده را روی دار منتقل و نصب می‎کنند (جانب‎‎اللٰهی، 402-403). پس از اتمام چله‌کشی، آن را گرت‎بندی می‎کنند. گرت مجموعه نخهایی است که چله را به شلیت و چوب گرت که در پشت زیلو قرار دارد، متصل می‌کند. گرت‎بندی برای ایجاد ضرب در چله برای ردکردن پودها در هر رج و درنهایت ایجاد نقش است. شلیت مجموعه‌ای از نخهای تابیده‌شده‎ای است که به‌طور موازی در امتداد عرض چله‎ها، در بالای سر و پشت گردن بافنده، به دو چوبی که در طرفین دار قرار دارند، متصل می‎شود. نخهای شلیت به 12 دستۀ 5 یا 6رشته‎ای تقسیم می‎شوند و هر دسته با نخی بسته می‎شود. هریک از این دسته‌ها، در ایجاد نقوش در زیلو نقشی تعیین‎کننده دارند؛ مثلاً، دو دسته از این نخها به سفیدجو، دو دسته به سیاجو، 3 دسته به مُداخل که مربوط به نقوش حاشیه‎اند، و 7 دسته به مَج که در بافت زمینه مؤثر است، اختصاص دارند. تعداد مجها متناسب با نوع نقشه کم یا زیاد می‎شود؛ مثلاً زیلویی که برای مساجد و امامزاده‎ها بافته می‎شود، 13 مج دارد که بیانگر پیچیدگی نقشۀ آن است (همو، 398- 399). 
اصطلاحات رایج برای خطوط، از حاشیه تا زمینه، به‌ترتیب عبارت‌اند از: کناره، کش، مداخل، کش، کنگره، چارکش، بند و گل، چارکش، کنگره، کش، مهرگ، سه‎کش، کنگره، چارکش، و نقش زمینه (همو، 403). هر نخ گرت متناسب با نقشه، به بخشی از شلیت متصل می‎گردد؛ مثلاً در نقشۀ «پرت‌توره»، به‌ترتیب یک نخ گرت به سفیدجو، یکی به سیاجو، یکی به مداخل پایین، و یکی هم به مداخل بالا و جز آن وصل می‎شود. به‌این‌ترتیب گرت‎بندی از نقوش حاشیه تا زمینه انجام می‎گیرد. مرحلۀ گرت‎بندی از جملۀ سخت‎ترین مراحل زیلوبافی است و بیشتر، استادکاران آن را انجام می‌دهند. هر طرح زیلو، گرت‎بندی مخصوص به خود را دارد (همانجا). 
به‎سبب تخت‌بافت‌بودن زیلوی نوع پودنما، نقوش آن با ردکردن پود رنگین در هر رج، از رو و زیرِ برخی از تارها، ایجاد می‎شود و همین امر موجب دوروشدن زیلو می‎گردد (دانشگر، همانجا). گاه نیز از رشته‎هایی که از پارچه‌های کهنه درست می‌کنند، برای پود استفاده می‎شود (همو، 278). برای بافت هر رج، ابتدا، چله به‎وسیلۀ «کمونه» و «کلی» از هم باز می‎شود تا پود کلفت یا رنگی متناسب با نقشه از روی برخی از تارها عبور کند. سپس به‎وسیلۀ کمونه و کلی بار دیگر، ضرب روی چله قرار می‎گیرد و پود نازک به‌وسیلۀ ماسوره از روی ضرب چله رد می‎شود. کمونه‌چوبی کمانی‌شکل، با عرض 5 سانتی‎متر و طول یک متر است که شیارهایی در دو سر آن تعبیه شده است. کمونه را در پشت پش‎بند می‎گذارند، به‌نحوی‌که یک سر آن به شمشۀ بالا و سر دیگرش به شمشۀ پایین وصل شود. کلی‌چوبی دوشاخه و قلاب‌گونه است که طول یک شاخۀ آن 20 سانتی‌متر و بلندی شاخۀ دیگرش در حدود دوبرابر شاخۀ اول است. کلی با دو رشته نخ ضخیم به نام «اوسال‌کلی» از یک طرف به تیر بالا، و از طرف دیگر به پش‌بند بسته می‌شود تا در حدفاصل پش‌بند و شلیت قرار گیرد (جانب‌اللٰهی، 397- 398). پنجه‎زن پود ردشده را با دقت روی پود رنگین می‎کوبد تا یک ردیف بافت انجام گیرد؛ این عمل متناسب با نقشه، تا انتهای کار انجام می‎شود. 
استادکاران در حین بافت، مقیاسهایی نیز دارند، مانند بنوم (هر 6 تا 8 پود بافته‎شده)، پهنا (هر 12 بنوم بافته‌شده)، و گا (هر رج بافته‌شده) (همو، 412). برای بافت زیلو، حداقل دو نفر لازم است: یک نفر پودکش یا استادکار که در رستم التواریخ با عنوان لواف آمده است (رستم‌الحکما، 101، 482) و کار نقش‌انداختن و پودکشیدن را انجام می‎دهد، و دیگری شاگرد یا پنجه‌زن (کسی که پود نازک را با شانه می‎کوبد) است که معمولاً از کودکان و نوجوانان 7 تا 13ساله برای این‌ کار استفاده می‎شود (جانب‎‌اللٰهی، 409، 411، 416). 
پس از پایان بافت، زیلو را از دار جدا، و اطرافش را با نخ دولایی که ترکیبی از رنگ چله و پود است، شیرازه‎دوزی می‎کنند (دانشگر، همانجا). هر زیلو، متناسب با وزنش به فروش می‎رسد (تناولی، 258). زیلوی بافته‌شده برای مساجد معمولاً 4 تا 12 متر طول و 3 تا 4 متر عرض دارد و گاه، ابعاد آن متناسب با معماری مسجد تغییر می‎کند (همو، 262-263). دو نوع زیلو در نطنز بافته می‎شود: یک نوع با نخ پنبه‎ای و دیگری با موی بز که به زیلوی مویی (گلیم مویی) شهرت دارد و بیشتر، کشاورزان برای مفروش‌کردن اتاق از آن استفاده می‎کنند (اعظم، 1 / 294).
ایستادن و راه‌رفتن مداوم بافنده به چپ و راست دستگاه در حین کار، نیز فضای تنگ و تاریک و گردوخاک و پرزهای معلق در هوای کارگاه، عواملی مهم در ایجاد بیماریهای چشمی، تنفسی و واریس در میان زیلوبافان است (جانب‎‌اللٰهی، 422).
زیلوبافان زبان لوتری (نک‍ : ه‍ د، لوتر، زبان) بین خود دارند که بین هر یک یا دو حرفِ واژه، حروف «ر» و «پ» اضافه می‎کنند؛ مثلاً در جملۀ «تو پورو کُپُرُ جاپارا موپورو خواپاراس‌تِپِری بِپِری رِپِری؟» که منظور «تو کجا می‎خواستی بروی؟» است (نک‍ : جانب‌اللٰهی، 423).

مآخذ

ابن‎بلخی، فارس‌نامه، به کوشش جلال‎الدین طهرانی، تهران، 1313 ش؛ اصطخری، ابراهیم، ممالک و مسالک، ترجمۀ کهن فارسی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1373 ش؛ اعظم واقفی، حسین، میراث فرهنگی نطنز، تهران، 1374 ش؛ افشار، ایرج، بیاض سفر، تهران، 1354 ش؛ همو، «نقشهایی از یزد»، هنر و مردم، تهران، 1348 ش، شم‍ 82؛ همو، یادگارهای یزد، تهران، 1354 ش؛ امیری، رزاق، تاریخ و فرهنگ مردم فراشبند، شیراز، 1382 ش؛ بافقی، محمدمفید، جامع مفیدی، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1385 ش؛ برهان قاطع؛ جانب‎‌اللٰهی، محمدسعید، چهل گفتار در مردم‎شناسی میبد، تهران، 1385 ش، دفتر دوم و سوم؛ جزمی، محمد و دیگران، هنرهای بومی در صنایع دستی باختران، تهران، 1363 ش؛ حدود العالم، به کوشش منوچهر ستـوده، تهران، 1362 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1336 ش؛ دانشگر، احمد، فرهنگ جامع فرش یادواره، تهران، 1376 ش؛ ذوالفقاری، حسن، فرهنگ بزرگ ضرب‎المثلهای فارسی، تهران، 1388 ش؛ راوندی، محمد، راحة الصدور، به کوشش محمد اقبال، تهران، 1333 ش؛ رستم‌الحکما، محمدهاشم، رستم ‌التواریخ، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1352 ش؛ رسولی، عباس، شهر وزوان اصفهان، تهران، 1386 ش؛ رشیدالدین فضل‌الله، آثار و احیاء، به کوشش منوچهر ستوده، تهران، 1368 ش؛ سیدصدر، ابوالقاسم، دایرة‎المعارف هنرهای صنایع دستی و حرف مربوط به آن، تهران، 1386 ش؛ شایسته‎فر، مهناز و شهریار شکرپور، «مقایسۀ طرح و نقش زیلوبافی میبد و مسجد جامع یزد»، هنر اسلامی، تهران، 1388 ش، س 6، شم‍ 11؛ طباطبایی اردکانی، محمود، فرهنگ عامۀ اردکان، تهران، 1381 ش؛ علی‌محمدی اردکانی، جواد، پژوهشی در زیلوی یزد، تهران، 1386 ش؛ فرخی سیستانی، دیوان، تهران، 1355 ش؛ فرهنگ رشیدی، عبدالرشید تتوی، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1337 ش؛ کاتب، احمد، تاریخ جدید یزد، به کوشش ایرج افشار، تهران، 1357 ش؛ لغت‎نامۀ دهخدا؛ متز، آدام، تمدن اسلامی در قرن چهارم هجری، ترجمۀ علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران، 1364 ش؛ محبی، حمیدرضا و محمدتقی آشوری، «نماد و نشانه در نقش‌پردازی زیلوهای تاریخی طرح محرابی (صف) میبد»، گلجام، تهران، 1384 ش، شم‍ 1؛ میرخلیلی، محمدجواد، «هنر زیلوبافی در یزد»، فرهنگ مردم ایران، تهران، 1390 ش، شم‍ 24؛ ناصر خسرو، سفرنامه، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1356 ش؛ نائینی، میرزا علی خان، سفرنامۀ صفاء‌السلطنۀ نائینی (گزارش کویر)، به کوشش محمد گلبن، تهران، 1366 ش؛ نظام قاری، محمود، دیوان البسه، به کوشش محمد مشیری، تهران، 1359 ش؛ نفیسی، علی‎اکبر، فرهنگ، تهران، 1343 ش؛ همت کرمانی، محمود، کرمان شهر شش‌دروازه، تهران، 1357 ش؛ نیز:

Iranica; Tanavoli, P., Persian Flatweaves, Suffolk, 2002; Wulff, H. E., The Traditional Crafts of Persia, London, 1966.

مریم محمدتبار