صیادان بلوچ

صَیّادانِ بَلوچ، نام مجموعۀ چهارقسمتی فیلم مستند مردم‌نگارانه دربارۀ صید و صیادی بلوچهای ساحل‌نشین، ساختۀ فرهاد ورهرام. 
در این فیلم، ابزارها و فنون سنتی صید نشان داده شده، و شیوۀ زندگی وابسته به صید ماهی در میان بلوچهای صیاد حاشیه‌نشین در 3 منطقۀ چابهار، کنارک و تیس، و نیز نقش وضعیت آرام یا طغیانی دریای عمان در زندگی این صیادان در دهه‌های 1360 و 1370 ش به نمایش درآمده است. 
فیلم‌ساز در اثر خود این مسائل را به تصویر کشیده است: در قسمت اول، جغرافیای سواحل دریای عمان و محیط زیست صیادان؛ در قسمت دوم، ابزارهای سنتی صید آنان؛ در قسمت سوم، فنون سنتی صید؛ و در قسمت چهارم، میزان مصرف ماهی (ه‍ م) در خانواده و نوع عرضه و مبادلۀ آن در بازار. 
کارگردان در آغاز هر قسمت، شماری از عکسهایی که از مردم بلوچ و شیوۀ زندگی آنها گرفته است، همراه با گفتار متن فیلم به نمایش می‌گذارد؛ برای نمونه، نمایش کپرنشینی و سبدبافی مردی با لباس بومی، و زنانی با لباسهای رنگین سوزن‌دوزی‌شده که در یک صف ظروف آب را بر سر خود حمل می‌کنند. از گفتار متن فیلم برمی‌آید که زنان بلوچ موظف‌اند آب را از چاههای کم‌عمقی به نام «گوتک» بیاورند که آب باران در آنها ذخیره می‌شود. 
در قسمت اول فیلم، همراه با تصویرهایی، اقلیم گرم و خشک و جمعیت اندک بلوچستان که حاصل وزش بادهای سوزان از دو سوی هند و عربستان است، نشان داده می‌شود. در بخشی از فیلم دیده می‌شود که زنی گرفتار هوای توفانی خشن و شدیدی شده است. در ادامه، تصاویری از برخی نقاط ساحل عمان که پوشیده از گیاهان گرمسیری و بیابانی مختلفی همچون کُنار، کَهور، گز، کَرَک، اِستَبرَق و داز است، به نمایش درمی‌آید؛ همچنین نخلهایی که افزون‌بر استفاده در ساخت ابزارها، بخشی از مواد غذایی بلوچها را نیز تأمین می‌کنند. گفتار متن فیلم همراه با تصاویری است از زمینهای خشک، که کمبود باران سبب می‌شود بلوچ ساحل‌نشین کمتر به کشاورزی بپردازد؛ با وجود این، برخی از بلوچها به امید بارش باران، قطعه‌ای زمین را برای کشت گندم و جو با سنگ و خاک حصار می‌بندند تا شاید مانع از سیلهای توفنده و جاری در جلگه‌ها شوند که در پی بارانهای ناگهانی در زمستان به وقوع می‌پیوندند. با توجه به گفتار متن فیلم، دریا در زمستان آرام است و تنها تغییرات جوی ناگهانی آرامش آن را بر هم می‌زند؛ اما در تابستان که هنگام جوش‌وخروش اقیانوس هند است، در صحنۀ دریای عمان نیز موجهای غول‌پیکری ظاهر می‌شوند. 
در قسمت دوم فیلم که مربوط به ابزارهای سنتی صیادی است، تصویرهایی از شاشَک یا هشاشک نشان داده می‌شود که ابتدایی‌ترین نوع قایق ماهیگیری در سواحل دریای عمان است و صیادان از شهریور تا نوروز با آن به صید می‌پردازند. همراه با پخش تصاویر، گفتار متن فیلم حاکی از آن است که شاشک از پوست و برگ درخت خرما ساخته می‌شود و چوبها و تخته‌پاره‌های آن با برگ «داز» یا درخت خرمای وحشی به هم کلاف می‌شوند. با این قایق پارویی و تورهای بلند دست‌بافت، دو صیاد بلوچ می‌توانند در روزهایی که دریا آرام است، به شیوۀ صید انتظاری در «تیام» (آبهای ساحلی) ماهی بگیرند. 
ماهیگیران می‌کوشند که حدود 200 متر در دریا پیش بروند تا خود را به محل تجمع ماهیان نزدیک کنند. آنگاه تورهای دست‌بافت خود را که حدود 30 بغل یا 30 «گواز» (محفظه‌ای به طول دو متر، نک‍ : دنبالۀ مقاله) درازا و دوونیم بغل پهنا دارد، بر پهنۀ دریا می‌گسترانند و با دو لنگر بر کف دریا استوار می‌کنند. از این مرحله به بعد، صیادان به انتظار سنگین‌شدن تور می‌نشینند. یکی از قایقرانها هشاشک را می‌راند و دیگری به بازدید تور می‌پردازد. آنها صبحگاهان سری به تور می‌زنند و صید حاصل را که در هر نوبت به‌طور میانگین به 50 کیلوگرم می‌رسد، به ساحل می‌آورند. درآمد حاصل از صید میـان دو صیادی که یکی صاحب تور و دیگری صاحب هشاشک است و باهم به صید رفته‌اند، تقسیم می‌شود. 
ماهیان صیدشده غذای چند روز خانواده را تأمین می‌کنند؛ بخشی از صید را نیز برای مصرف در روزهایی که دریا با ماهیگیرانْ «وشین» (نامهربان) است، نمک‌سود، و خشک می‌کنند. ماهیگیران پس از 48 ساعت، تور قبلی را عوض، و در آفتاب پهن می‌کنند تا خشک، و از پوسیدگی آن جلوگیری شود. 
تصاویر فیلم همراه با گفتار متن تأکید بر این دارند که مردان در جای‌جای ساحل با ابـزارهای سادۀ توربافی که شامل وسیله‌ای چوبی یا فلزی به نام «تَدَر»، تکه‌ای چوب و چاقویی کوچک است، مشغول بافت و تعمیر تورهایشان هستند و برای این کار، از انگشت شست پا نیز برای گرفتن تور استفاده می‌کنند. هر چشمۀ تور برای نوعی ماهی، و هر رنگ تور برای شرایطی ویژه است؛ نکتۀ مهم این است که ماهی متوجه دام در آب نشود. 
لنج‌سازی در این منطقه سابقه‌ای کهن ندارد. در 1338 ش، ورود یک لنج موتوری پاکستانی سبب اعتراض ساکنان بومی شد، زیرا تصور می‌کردند سروصدای موتور لنج، ماهیان را فراری می‌دهد؛ اما خیلی زود این وسیلۀ جدید را پذیرفتند. آنها در سالهای بعد شاهد بودند که چگونه کشتیهای غول‌پیکر، دریا را از ماهی تهی می‌کنند و می‌برند (نیز نک‍ : ه‍ د، لنج و لنج‌سازی). 
در چابهار صیادها هنگامی‌که برای صید آماده می‌شوند، تور را در محفظه‌ای به نام «گواز»، در جلو شناور طاقه‌بندی می‌کنند؛ هر شناور بسته به اندازه و تعداد کارکنان و قدرت مالی صاحب یا سهام‌دارانش، مقداری تور از انواع مختلف همراه دارد و معمولاً از 5 نوع تور با نخها و چشمه‌های متفاوت به نامهای مَشکویی، حَبوری، سلیمانی، میش‌ماهی، و کول‌گَر استفاده می‌شود. 
شماری از اهالی ساحل‌نشین کارشان پاک‌کردن ماهی و عرضۀ آن به مشتری است. آنها یا خودْ ماهی را از صیاد خریداری می‌کنند و به فروش می‌رسانند و یا اینکه ماهیهای خریداری‌شده توسط اهالی را پاک می‌کنند و دستمزدی می‌گیرند. شماری از ماهیهای صیدشده نیز نمک‌سود و خشک می‌شوند و بیشتر در نقاط دوردست‌تر به فروش می‌رسند. 
برای خشک‌کردن ماهی، وجود نمک ضروری است؛ درنتیجه، تهیۀ نمک از مشاغل مهم اهالی منطقه شده است. گفتار متن فیلم همراه با تصاویری نشان از آن دارد که نمک‌گیری یکی از مشاغل دریایی محسوب می‌شود. در کنار روستاهای تیس و پُز، شماری به تهیۀ نمک از آب شور مشغول‌اند. آنها نخست حوضچه‌هایی درست می‌کنند، سپس آب چاه را که بسیار شور است، در حوضچه‌ها می‌ریزند تا آفتاب داغ خیلی زود آب را تبخیر کند و تنها نمک بر جای بماند. بیشتر نمک مصرفی صیادان بلوچ در این دو روستا تهیه می‌شود. 80٪ نمک در بهار و تابستان، و بقیه در پاییز و زمستان تولید می‌شود. واحدهای تهیۀ نمک در تیس به افراد محلی تعلق دارند. نمک به‌دست‌آمده در روستاهای ساحلی بلوچستان برای نمک‌سودکردن ماهی به فروش می‌رسد. 
به‌طور معمول، آن بخش از ماهیانی که شیلات خریداری نمی‌کند و بیش از نیاز مصرف بازار است و یا ماهیانی را که در حال فاسدشدن‌اند، نمک‌سود و خشک می‌کردند. ماهیان خشک‌شده را واسطه‌های محلی به روستاییان دور و نزدیک بلوچستان می‌فروشند. مصرف‌کنندگان ماهی خشک بیشتر مردمان تنگ‌دستی‌اند که با وجود کیفیت پایین این ماهی، به آن رغبت نشان می‌دهند. از دیگر علل نمک‌سود و خشک‌کردن ماهی، دوری مناطق مصرف‌کننده و هوای گرم آنجا ست. در زمان تهیۀ این مجموعه‌فیلم، در نوار ساحلی بلوچستان حدود 15 واحدِ نمک‌سودکردن ماهی وجود داشت که 4 واحد در چابهار، و 11 واحد در روستـای تیس بـود و در هـر واحد، حـدود 8 تن ماهی، خشک و نمک‌سود می‌شد. 
مستند صیادان بلوچ را فرهاد ورهرام در 1363 ش کارگردانی و تدوین کرده، و هر قسمت آن حدود 35 دقیقه است. پژوهش فیلم را نیز خود او انجام داده است. متن گفتار فیلم را محمد تهامی‌نژاد نوشته، و صداگذاری و میکس آن بر عهدۀ مهدی آزادی بوده است. فیلم در قطع 16میلی‌متری تهیه شده است و بهزاد علی‌آبادیان و فرهاد ورهرام آن را فیلم‌برداری کرده‌اند. تهیه‌کنندۀ این مجموعه، هوشنگ انصاری‌فر، و سفارش‌دهندۀ آن گروه اقتصاد شبکۀ دوم سیمای جمهوری اسلامی بوده است (برای آشنایی بیشتر، نک‍ : ه‍ د، صیادی). 

توضیح

این مقاله براساس تصاویر و گفتارهای متن فیلم تهیه شده است. 

وحید وحیدیان