برداسکن

بَرْدْاَسْکَنْ، نام شهرستان و شهری در استان خراسان در جنوب غربی مشهد. 

شهرستان برداسکن

این شهرستان از شمال به سبزوار، از جنوب به فردوس و طبس، از خاور به کاشمر و از باختر به کویر نمک محدود است و از یک شهر، دو بخش به نامهای مرکزی و انابد، و 4 دهستان تشکیل شده که 119 آبادی را در برمی‌گیرد (سرشماری...، پانزده، نیز نقشه). نواحی شمالی برداسکن کوهستانی، و نواحی جنوبی و مرکزی آن جلگه‌ای است (فرهنگ...، 11). به همین سبب، اختلاف دما در مناطق مختلف آن بسیار است (گابریل، 218). میانگین بارندگی سالانۀ آن 150 میلی‌متر، و آب‌وهوای آن به سبب نزدیکی با کویر خشک است. دمای مرکز شهرستان، در تابستان به °45 و در تابستان به °5 سانتی‌گراد می‌رسد (فرهنگ، 12).
بخش شمالی برداسکن را کوههای باغ‌دشت، پتوگودژ دارو، بغل باغ، سیر، زینو، بیژ ورد، تک حوض، کال موشی، قلعه توت و زنگالو فراگرفته است. رشته کوهی نیز در غرب این شهرستان وجود دارد که مهم‌ترین قله‌های آن اینهاست: گورچماق، گورتیجو، شاداب و زرد (همان، 11). رودخانه‌های فصلی و کاریزهای متعددی در این شهرستان جریان دارند، اما مهم‌ترین رود دائمی آن که بخش اعظم اراضی آن را مشروب می‌سازد، رودخانۀ برداسکن است که از دامنه‌های کوه 150‘2 متری بیژورد واقع در 21 کیلومتری شمال برداسکن سرچشمه می‌گیرد و از شمال به جنوب جریان می‌یابد و در سر راه خود روستاهای بیژورد، حاجی‌آباد، کبودان و نظام‌آباد را مشروب می‌کند و وارد شهر برادسکن می‌شود و پس از عبور از این شهر با رودخانۀ سیر تلاقی می‌کند و رودخانۀ شور منطقۀ برادسکن را به وجود می‌آورد. این رودخانه، فصلی و کم‌آب، و جریانهای سیلابی آن تند و شدید است و سفره آبهای زیرزمینی دشت برادسکن را تغذیه می‌کند (افشین، 2/390).

ویژگیهای اجتماعی و اقتصادی

جمعیت شهرستان برداسکن براساس سرشماری 1375ش، 065‘64 نفر بوده است که از این شمار 11/27٪ آنها در مناطق شهری و بقیه در مناطق روستایی سکنیٰ داشته‌اند (سرشماری، شانزده). اقتصاد منطقه بر کشاورزی استوار و از رواج نسبی برخوردار است و به روش سنتی انجام می‌شود. مهم‌ترین فرآورده‌های کشاورزی آن عبارتند از گندم، جو، پنبه، زیره، تره‌بار و بنشن. افزون بر این، برخی گیاهان که مصرف صنعتی و دارویی دارند، نیز در منطقه می‌رویند که مهم‌ترین آنها گل گاوزبان، شاتره، ترنجبین و کتیراست. پوشش گیاهی مناسب برای چرای دام نیز وجود دارد و پرورش گوسفند و گاو و شتر به شیوۀ سنتی از دیگر فعالیتهای اقتصادی مردم شهرستان است. پشم حاصل از دامداری به مصرف قالی‌بافی می‌رسد که از اشتغالات سنتی خانوارهاست (فرهنگ، 11-12). باغداری نیز از رواج نسبی برخوردار است و مهم‌ترین محصولات آن انگور، سیب، انجیر، آلو، زردآلو، گلابی و هلوست.
شهرستان برداسکن دارای معادن نسبتاً مهمی همچون معدن سرب، مس، قلع و روی است و معدن تکنار در کوههای قله توت در 40 کیلومتری شهر برداسکن و معدن زنگالو در 70 کیلومتری شمال باختری مرکز شهرستان از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. فرآورده‌های این معدنها به خارج صادر می‌گردد (همان، 11).

شهر برداسکن

این شهر که مرکز شهرستان برداسکن است، در 45کیلومتری غرب کاشمر واقع شده، و ارتفاع آن از سطح دریا 985متر است، شهر در °57 و ´56 طول شرقی و °35 و ´11 عرض شمالی قرار گرفته است (جعفری، 170؛ مفخم، 62). جمعیت آن بر اساس سرشماری 1375ش، 082‘17 نفر بوده است (سرشماری، چهل).

پیشینۀ تاریخی

اگرچه ناحیه و شهر ترشیز (کاشمر امروزی) که برداسکن از توابع آن است، از پیشینۀ تاریخی بسیار درازی برخوردار است (نک‍: خسروی، 20-21، 30-31، 47؛ حکیم، 373-374). اما نام برداسکن در منابع کهن دیده نمی‌شود. نخستین منابع تاریخی که از برداسکن نام برده‌اند، به حدود 150 سال پیش می‌رسد. از منابع فارسی نخستین بار اعتمادالسلطنه از آن نام برده، و آن را قصبه‌ای با 4 هزار نفر جمعیت و منزل چهارم از راه طبس به نیشابور معرفی کرده است (1-3/70). همچنین مک گرگور در اواخر سدۀ 13ق/19م از خراسان به سوی شمال غربی افغانستان در حرکت بوده، برداسکن را روستایی با آب خوب و آزوقه و راه هموار وصف کرده است 2/195).
در اطراف این شهر آثاری از 4 قلعۀ بسیار کهن موجود است که پیشینۀ آنها به قبل از اسلام می‌رسد (فرهنگ، 12). روستای کاشمر که محل سرو کهنسال و معروفی بوده است و به گفتۀ فردوسی نشاندۀ دست زردشت بوده (نک‍‍: خسروی، 23)، و حمدالله مستوفی آن را به جاماسب حکیم نسبت داده است (ص 143)، در فاصلۀ اندکی از برادسکن قرار دارد.
از دیگر بناهای تاریخی مهم این شهر می‌توان منارۀ فیروزآباد را نام برد که در 17 کیلومتری شهر برداسکن واقع است. این مناره که از آجر ساخته شده، 18متر ارتفاع دارد و مربوط به سدۀ 7ق/13م است (مشکٰوتی، 91؛ خسروی، 114-115). همچنین مقبره یا برج علی‌آباد که به برج کشمر نیز معروف است و در فاصلۀ اندکی از روستای کشمر واقع شده، از آثار باستانی با ارزش برداسکن به شمار می‌رود (همانجاها). این بنا نیز از یادگارهای سدۀ 7ق است (گابریل، 215). دیگر آثار تاریخی شهر اینهاست: مزار امام‌زاده سیدالحسینی در جنوب غربی روستای سرنخواب در 45 کیلومتری غرب برداسکن؛ مزار خانقاه در 24کیلومتری شمال برداسکن؛ مزار امام زاده سیدابراهیم و نیز مزار بی‌بی حوا در شمال جادۀ برداسکن به شهرآباد؛ مزار کوشه در سمت جنوب جادۀ مذکور و نیز مزار امام‌زاده سید هاشم در قریۀ انابد (خسروی، 129).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، 1355ش؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373ش؛ جعفری، عباس، گیتاشناسی ایران (دائرةالمعارف جغرافیایی ایران)، تهران، 1379ش؛ حکیم، محمدتقی، گنج دانش (جغرافیای تاریخی شهرهای ایران)، به کوشش محمد علی صوتی و جمشید کیانفر، تهران، 1366ش؛ حمدالله مستوفی، نزهةالقلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331ق/1913م؛ خسروی، محمدرضا، تاریخ کاشمر، مشهد، 1372ش؛ سرشماری عمومی نفوس و مسکن (1375ش)، استان خراسان، مرکز آمار ایران، تهران، 1376ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور (کاشمر)، ادارۀ جغرافیایی ارتش، تهران، 1363ش؛ ج 42؛ گابریل، آلفونس، عبور از صحاری ایران، ترجمۀ فرامرز نجد سمیعی، مشهد، 1371ش؛ مشکٰوتی، نصرت الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349ش؛ مفخم پایان، لطف الله، فرهنگ آبادیهای ایران، 1339ش؛ مک گرگور، سی. م.، شرح سفری به ایالت خراسان و شمال و غربی افغانستان، ترجمۀ اسد الله توکلی طبسی، مشهد، 1368ش 

محمد سیدی