خوجکو

خوجْکو، الکساندر بوریکو (1804-1891 م/ 1219- 1309 ق)، ایران‌شناس، نخستین محقق اروپایی فرهنگ مردم ایران، دولتمرد و شاعر لهستانی. نام او در منابع مختلف به صورت خودسکو، خوتسکو، خوچسکو، خوچکو، شودزکو و چودزکو نیز ضبط شده، و در بیشتر اسناد تاریخی، به صورت خودزکو آمده (بارتولد، 345؛ کمبل، 1/ 231)، اما تلفظ لهستانی نام او خوجکو ست (مجیدی، 150). وی در مدت اقامتش در ایران به میرزا الکساندر نیز شهرت داشت (کمبل، 2/ 929؛ ثروت، 149). 
خوجکو در 1804 م، در کشیویچی لهستان در خاندانی سرشناس، فرهنگ‌دوست و دانش‌پرور زاده شد (همو، 144؛ سهامی، 119؛ ایرانیکا، 502/ V). در آن ایام، لهستان تحت سلطۀ روسیۀ تزاری، آلمان و پروس بود و جزئی از خاک روسیه محسوب می‌شد (ثروت، 145). 
خوجکو پس از اتمام مدرسه در ویلنا، پایتخت لیتوانی، در 1820 م، وارد دانشگاه ویلنا، مرکز اصلی زبانها و ادبیات شرقی، شد و از 1820 تا 1823 م، در آنجا به تحصیل پرداخت. وی پس از آن برای ادامۀ تحصیل به سن‌پترزبورگ رفت و در مؤسسۀ مطالعات شرقی این شهر، که وابسته به وزارت امور خارجۀ روسیه بود، تحصیلاتش را ادامه داد. خوجکو در آنجا به فراگیری زبان فارسی، عربی و ترکی پرداخت. در همین ایام بود که با میرزا جعفر توپچی‌باشی، شاعر و ادیب دانشور آذربایجانی، آشنا شد و پس از مدتی کوتاه مناسباتی دوستانه میان آنان برقرار گردید. میرزا جعفر استاد زبان فارسی او در این مؤسسه بود (همو، 145-146). ارتباط با میرزا جعفر علاقۀ خوجکو را به ادبیات شفاهی آذربایجان برانگیخت، به‌طوری‌که این علاقه بعدها به جمع‌آوری نمونه‌های ادبیات شفاهی آذربایجان و حماسۀ کوراوغلو (ه‍ م) منجر گردید (لالکو، 112). 
خوجکو بعد از پایان تحصیلات، به استخدام وزارت امور خارجۀ روسیه درآمد و به دلیل آشنایی کامل با زبانهای شرقی، به ایران اعزام گردید. وی نخست به عنوان مترجم و نایب سفارت روسیه به تبریز رفت و پس از آن، با همین سمت در تهران مشغول به کار شد. پس از مدتی، با عنوان کنسول روسیه به رشت رفت (ثروت، 146؛ رئیس‌نیا، 501؛ سهامی، همانجا؛ ماخالسکی، 400). در زمان اقامتش در گیلان، به شناختی عمیق از تاریخ و جغرافیای این منطقه دست یافت. یادداشتهای او در این زمینه، در چند شمارۀ پیاپی در «سالنامه‌های نوین مسافرتها و علوم جغرافیایی» (سهامی، همانجا) و پس از چندی، با عنوان «تاریخ گیلان» در مجلۀ فروغ، و بعدها نیز به صورت کتابی مستقل به چاپ رسید (رضوانی، 559). وی در این کتاب، علاوه بر شرح تاریخی، مطالبی نیز در خصوص وضع اقتصادی، سیاسی و جغرافیایی گیلان به رشتۀ تحریر درمی‌آورد؛ و به زعم مترجم کتاب، با وجود داشتن مأموریت سیاسی در ایران، از ذکر حقایق غافل نماند (گیلک، 2) و سیمایی روشن از سرزمین گیلان در نیمۀ اول سدۀ نوزدهم نشان داد (سهامی، 120 ). این کتاب پس از چندی با عنوان سرزمین گیلان به چاپ رسید. گویا برخی دیگر از خاطرات خوجکو از مسافرت به ایران بعدها، در مجلۀ مسکِویچ به چاپ رسید (ثروت، 160). 
وی در زمان تصدی کنسولگری گیلان، نامه‌هایی را که از سوی طبقات مختلف مردم دریافت می‌کرد، در آرشیو شخصی نگهداری می‌نمود که بعدها، آن را نیز به شکل آلبومی درآورد. این مجموعه، اکنون در یکی از مراکز مطالعاتی پاریس نگهداری می‌شود و در ایران نیز به چاپ رسیده است (امیری، 16-17). 
خوجکو زبان فارسی را بسیار خوب می‌دانست («مجله ... »، 493)، وی مدتها به مطالعۀ لهجه‌های ساکنان کرانۀ‌ دریای خزر و گردآوری اشعار و ترانه‌های محلی و لغات و اصطلاحات متداول در این نواحی پرداخت و آنها را در کتاب «نمونه‌هایی از اشعار عامیانۀ ایران» به چاپ رسانید (گلشنی، 135). 
او همچنین نخستین گردشگر اروپایی بود که از نیشابور، از راه معدن، برزین، میان‌آباد، جاجرم و نردین به شاهرود سفر کرد (خانیکف، 66؛ خواجه‌نوری، 291، حاشیۀ 2)؛ و از میان هیئتهای اروپایی مقیم دربار که در جنگ هرات، محمد شاه را همراهی کردند، تنها او بود که گزارشی در خصوص معادن فیروزۀ نیشابور ارائه کرد (خانیکف، همانجا). 
خوجکو حدود 11 سال (1246-1257 ق/ 1830-1841 م) در ایران و به‌ویژه در مناطق شمالی اقامت داشت و به جمع‌آوری منابعی در زمینۀ زبانهای ایرانی پرداخت (راستارگویوا، 5). وی در این سالها در شهرهای مختلف ایران، به جمع‌آوری اطلاعات جغرافیایی و اقتصادی پرداخت و به شناختی عمیق از تاریخ، جغرافیا، فرهنگ و سنن این سرزمین دست یافت. او در طول اقامتش در ایران، بسیار سفر می‌کرد و به شکار علاقۀ فراوان داشت (ریهمان، 153). خوجکو نخستین ایران‌شناس اروپایی است که به مطالعۀ فرهنگ مردم ایران پرداخته است (ماخالسکی، 400؛ محجوب، 10؛ نفیسی، 30) و آثار نفیسی در این زمینه دارد (افشار، 112). 
خوجکو منابع اطلاعاتی خود را به رجال دورۀ قاجار و یا جامعۀ باسواد محدود نمی‌کرد، بلکه با مردم عادی و جوانان نیز در ارتباط بود و از نزدیک با شیوۀ زندگی این مردم آشنا می‌شد. گویا علاقۀ او به ادبیات شفاهی، از طرز فکر فیلُماتها (اعضای انجمن مخفی نوجوانان لهستانی) نشئت می‌گرفت که به هنرهای سنتی علاقه داشتند و خوجکو عضوی از آنان بود؛ و روی آوردن او به ادبیات شفاهی و گردآوری مستقیم ترانه‌های محلی و افسانه‌های ایرانی از نقالان و ترانه‌سرایان و مردم عادی، از این طرز فکر ناشی می‌شد. وی بدین ترتیب ادبیات شفاهی را وارد زمینۀ تحقیقات شرق‌شناسی کرد و نخستین فردی بود که توجه شرق‌شناسان را به گویشهای متنوع محلی که تا آن زمان کمتر مورد توجه قرار گرفته بود، جلب نمود (ثروت، 151؛ ریهمان، 153، 155). 
خوجکو تا سال 1257 ق/ 1841 م در تهران بود؛ پس از آن، از همۀ مشاغل خود استعفا داد و ایران را ترک کرد و به پاریس رفت. در 1844 م، از دستگاه دیپلماسی روسیه هم استعفا داد. در پاریس نیز مدتی به کارهای سیاسی و فرهنگی پرداخت و سرانجام در 1891 م در نوئازی‌لوسک در نزدیکی پاریس درگذشت (نک‍ : ثروت، 146-150؛ ریهمان، 154).
خوجکو از بنیان‌گذاران انجمن زبان‌شناسی پاریس، عضو انجمن آسیایی پاریس، عضو انجمن سلطنتی آسیایی بریتانیا و ایرلند، وابستۀ دانشگاه کراکو و نایب‌رئیس انجمن تاریخ لهستان بود («مجله»، 494). او از سوی محمد شاه قاجار به دریافت نشان مرتبۀ دوم شیر و خورشید (کمربند الماس‌نشان) نیز نائل آمد. تصویر فرمان شاه در بخش ضمائم کتاب «دستور زبان فارسی ... » خوجکو آمده است (ص 213). این فرمان به خط زیبای میرزا محمدعلی خان شیرازی، دبیر اول وزیر امور خارجۀ شاه نوشته شده است (ساجدی، «از ایران ... »، 50). 
نخستین اثر او در زمینۀ ادبیات شفاهی ایران، «نمونه‌هایی از اشعار عامیانۀ ایران بر بنیاد سرگذشتها و بدیهه‌سراییهای کوراوغلو» ــ خنیـاگر راهزن شمـال ایران ــ دربارۀ تـرانه‌های مـردم ساکـن سواحل دریای خزر است. این اثر بار اول در 1842 م، و بار دوم در 1864 م، در لندن به چاپ رسید ( ایرانیکا، V/ 503) و اندکی بعد نیز به زبانهای آلمانی، فرانسوی و روسی ترجمه شد (لالکو، 113-114)؛ و با کمی تغییر در عنوان، در مجلات مربوط به خاورشناسی هم چاپ گردید (ماهیار، 7/ 809، 832). بخش مربوط به حماسۀ کوراوغلـو را ژرژ سانـد (1804-1876 م) ــ نویسندۀ فـرانسویِ لهستانی‌تبار ــ با عنوان «ماجراها و بدیهه‌سراییهای کوراوغلو» به فرانسه ترجمه کرد ( ایرانیکا، همانجا؛ لالکو، 113). 
این اثر که نخستین کار باارزش در زمینۀ گردآوری، انتشار و معرفی کوراوغلو در سطح جهانی است (رئیس‌نیا، 304)، شامل دو بخش است: بخشی از آن مربوط به حماسۀ کوراوغلو، و بخش دیگر شامل ترانه‌های شفاهی است. خوجکو در مقدمۀ این کتاب، به چگونگی گردآوری مطالب در طول 11 سال اقامت در ایران اشاره می‌کند و یادآور می‌شود که این اثر از گفتارهای شفاهی مردم و به‌ویژه از طبقۀ پایین جامعه که خواندن و نوشتن نمی‌دانستند، گردآوری شده است («نمونه‌ها ... »، vii). خوجکو افزون بر مقدمۀ اصلی کتاب، بر تک تک فصول آن نیز مقدمه‌ای نگاشته است و نه‌تنها حماسۀ کوراوغلو، بلکه هر یک از ترانه‌های گردآوری‌شده هم مقدمه‌ای دارند (همان، جم‍‌ ). وی در مقدمۀ مشروح بر حماسۀ کوراوغلو، پس از معرفی این روایت و یادآوری شهرت آن، این منظومه را با منظومۀ فردوسی ‌سنجیده، و پس از پرداختن به شخصیت کوراوغلو، به موضوع زن از دیدگاه او توجه نموده است (همان، 3-15). ترجمۀ فارسی بخش «ترانه‌های عامیانۀ ترکمن» این کتاب (همو، 89-97) در نخبۀ سیفیه، و بخشی دیگر از آن، با عنوان ترانه‌های محلی ساکنان کرانه‌های جنوبی دریای خزر به چاپ رسیده است. 
خوجکو به ادبیات مذهبی، به‌ویژه به تعزیه‌های ایرانی نیز علاقه داشت (ثروت، 158؛ ساجدی، «از ایران»، 51-52). وی از نخستین کسانی بود که تعزیه‌نامه‌های ایرانی را جمع‌آوری و چاپ کرد و به‌عنوان ادبیات دراماتیک ایران به اروپا معرفی نمود (آبادی، 160؛ آرین‌پور، 3/ 446). خوجکو در زمان اقامتش در ایران، نسخه‌ای خطی شامل 33 تعزیه‌نامه (ه‍ م) از حسین‌علی خواجه ــ مدیر امور نمایش دربارــ خریداری کرد که به عقیدۀ او، اگر خود حسین‌علی خواجه آنها را نسروده باشد، بی‌شک در ویرایش آنها دست داشته است (خوجکو، «تئاتر ... »، xxxv؛ گلی‌زواره، 72). تاریخ تدوین این نسخه به اواخر دوران فرمانروایی فتحعلی شاه و اوایل عصر محمد شاه قاجار می‌رسد. شارل ویرولو این مجموعه را متعلق به فتحعلی شاه می‌داند (نک‍ : آرین‌پور، همانجا). چرولی نیز به این نکته اشاره می‌کند که این نسخه از روی نسخه‌های متعلق به فتحعلی شاه قاجار بازنویسی شده است (ص 13). تاکنون، تعزیۀ تاریخ‌داری، ‌قدیمی‌تر از این نسخه به دست نیامده است (محجوب، 12-13). این مجموعه بهترین سند از روند ادبی سریع نمایشهای تعزیه است (چلکوفسکی، 259). این دست‌نویس در 1878م، به کتابخانۀ ملی پاریس سپرده شد و در این کتابخانه نگهداری می‌شود (بلوشه، III/ 379-380). 
خوجکو در 1878 م، 5 تعزیه‌نامه از این مجموعه را با عنوان «تئاتر ایرانی، گزینشی از تعزیه‌ها»، به زبان فرانسه در پاریس منتشر کرد که در تهران نیز تجدید‌ چاپ شد. وی ضمن شرحی کامل از انواع نمایش به‌ویژه تعزیه و خیمه‌شب‌بازی (ه‍ م م) (حبیب‌اللٰهی، شم‍ 215، ص 27، شم‍ 216، ص 23)، به شباهتهایی میان تعزیه و تراژدیهای یونانی هم اشاره کرده است (فلاح‌زاده، 1/ 157). خوجکو معتقد بود که هر دو نمایش، محصول ذوق و ابتکار این دو قوم‌اند و ریشۀ مذهبی و دینی دارند (آل‌محمد، 315). 6 تعزیه‌نامه از این مجموعه نیز با عنوان جُنگ شهادت به زبان فارسی به چاپ رسیده است. 
خوجکو در 1852م، با تشویقها و راهنماییهای اتین مارک‌کاترمر و ژول مل ــ استادان زبان فارسی‌اش ــ و با استفاده از یادداشتهای خود از ایران و چند اثر از نویسندگان و بزرگان ادب فارسی، به تألیف کتاب دستور زبان فارسی پرداخت (ساجدی، همان، 54). توجه به تفاوتهای آوایی و دستوری برخی لهجه‌ها و همچنین کاربرد زبان گفتار، ادبیات شفاهی به ویژه ترانه‌ها و تعزیه‌نامه‌ها در این اثر، بسیار حائز اهمیت است (ثروت، 154). علاقۀ خاص و اطلاعات او در زمینۀ ادبیات شفاهی سبب شده است که در آوردن مثالها نیز از این ادبیات غافل نباشد که این ویژگی در هیچ یک از کتابهای دستور‌زبان تألیفِ هم‌وطنانمان هم نیست (همو، 156). به عقیدۀ برخی، این اثر در واقع نخستین دستور معتبر زبان فارسی است که در طول تاریخ خاورشناسی، به طور مستقیم به زبان فرانسه و به قلم یک غیر‌فرانسوی نوشته شده (ساجدی، «برگی ... »، 183)، و همواره یکی از بحث‌برانگیزترین کتابهای خوجکو بوده است. او اولین و صریح‌ترین منتقد در زمینۀ تفاوتهای درون‌لهجه‌ای زبان فارسی بود و در این اثر، در مقابل دیدگاهی که دستور‌زبان فارسی را مبتنی بر مبنای دو‌رگۀ هندی ـ فارسی می‌دانست، موضع گرفت (ویندفر، 134). ژول مل گزارش کوتاهی دربارۀ این اثر منتشر ساخت و به احاطۀ خوجکو در کارش اشاره کرد (نک‍ : ساجدی، « از ایران»، 55). کاترمر نیز در مقالات مفصلی به معرفی این اثر پرداخت (چ 1852 م، 696-707، چ 1853 م،631-647 ) که سبب انتقاد میرزا الکساندر کاظم‌بیگ، استاد زبانهای شرقی سن‌پترزبورگ (ص 82-89)، و سپس پاسخ‌ خوجکو به او شد («پاسخ ... »، 538-548). 
خوجکو صاحب آثار و مقالات متعدد دیگری نیز در زمینۀ فرهنگ ایران، به‌ویژه در حیطۀ ترانه‌های شفاهی، زبانهای شرقی، زبان‌شناسی، افسانه‌های اسلاو، همچنین مقالاتی در زمینۀ سفرهایش به ایران و نیز حرفۀ سیاسی‌اش است (صبا، جم‍‌ ). ازجملۀ مهم‌ترین مقالات او، می‌توان به مطالعات زبان‌شناسی در حوزۀ زبان کردی، گویش سلیمانیه و آوازهای تاریخی به زبان افغانی یا پشتو اشاره نمود که توجه بسیاری از محققان را به خود جلب کرد (دوگا، I/ 75). «ترانه‌های مردمی ایران»، «ترانه‌های مردمی ترکمنی»، «خراسان»، «پهلوان ملی ایران»، ترجمۀ «گویشهای ترکمن و ترکی شرقی» از دیگر مقالات او ست. از دیگر مقالاتش که گویا از نظر تاریخی اولین اثر در زمینۀ موسیقی ایرانی به قلم ایران‌شناسان به شمار می‌رود، مقالۀ «ترانه‌های عامیانۀ ایران باستان» است (شیوا، 104). وی همچنین قصه‌های منظوم قاآنی و ماجرای وزیر‌خان لنکران، کمدی جدید ایرانی را به فرانسه ترجمه کرده است (ماهیار، 7/ 809-832). 

مآخذ

آبادی، علی، «پژوهشی در تعزیه و تعزیه‌خوانی»، هنر، تهران، 1361 ش، شم‍ 2؛ آرین‌پور، یحیى، از نیما تا روزگار ما، تهران، 1374 ش؛ آل‌محمد، رضا، «پیرامون مفهوم درام»، هنر، تهران، 1362 ش، شم‍ 4؛ افشار، ایرج، راهنمای تحقیقات ایرانی، تهران، 1349 ش؛ امیری، علی، مقدمه بر نامه‌های گیلان الکساندر خوجکو، رشت، 1392 ش؛ بارتولد، و. و.، خاورشناسی در روسیه و اروپا، ترجمۀ حمزه سردادور، تهران، 1351 ش؛ ثروت، منصور، «خوجکو»، نامۀ انجمن، تهران، 1384 ش، شم‍ 18؛ چرولی، انریکو، مقدمه بر فهرست توصیفی نمایشنامه‌های مذهبی ایرانی، ترجمۀ جابر عناصری، تهران، 1368 ش؛ حبیب‌اللٰهی، محمد، «ایران‌شناسی در لهستان: الکساندر هوچکو»، وحید، تهران، 1356 ش، شم‍ 215-216؛ خانیکف، ن. و.، سفرنامه، ترجمۀ اقدس یغمایی و ابوالقاسم بیگناه، مشهد، 1375 ش؛ خواجه‌نوری، هومان، حاشیه بر تحقیقات جغرافیایی راجع به ایران آلفونس گابریل، ترجمۀ همو، تهران، 1348 ش؛ خوجکو، الکساندر، «ترانه‌های عامیانۀ ترکمن»، نخبۀ سیفیه، به کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران، 1360 ش؛ رضوانی، اسماعیل، «استاد ابراهیم فخرایی و روزنامه‌نگاری»، یادگارنامه، به کوشش رضا رضازاده لنگرودی، تهران، 1363 ش؛ ریهمان، یان، «مسافران لهستانی در ایران»، ترجمه و تلخیص معصومه ابراهیمی، بخارا، تهران، 1384 ش، شم‍ 47؛ رئیس‌نیا، رحیم، کوراوغلو در افسانه و تاریخ، تهران، 1377 ش؛ ساجدی، طهمورث، «از ایران تا فرانسه همراه خودزکو»، یادنامۀ شادروان آرسن میناسیان، به کوشش ایرج صراف و غلامرضا فرهنگ فروتن، رشت، 1380 ش؛ همو، «برگی از تاریخ تدوین دستور زبان فارسی»، از میرزا صالح شیرازی تا میرزا عبدالعظیم قریب گرکانی، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران، تهران، 1380 ش، شم‍ 157؛ سهامی، سیروس، مقدمه بر سرزمین گیلان الکساندر خوجکو، تـرجمۀ همـو، تهران، 1354 ش؛ شیـوا، زهـرا، «بـررسی کتاب‌شنـاختی مطالعـات ایران‌شناسان دربارۀ موسیقی ایرانی»، کتاب ماه هنر، تهران، 1388 ش، شم‍ 138؛ صبا، محسن، کتابهای فرانسه دربارۀ ایران، تهران، 1345 ش؛ فلاح‌زاده، مجید، تاریخ اجتماعی ـ سیاسی تئاتر در ایران، تهران، 1384 ش؛ کمبل، جان، دو سال آخر، به کوشش ابراهیم تیموری، تهران، 1384 ش؛ گلشنی، عبدالکریم، «گیلکی»، مجموعه مقالات چهارمین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش محمدعلی صادقیان، شیراز، 1354 ش، ج 3؛ گلی‌‌زواره، غلامرضا، «مجالس تعزیه»، کتاب ماه دین، تهران، 1380-1381 ش، شم‍ 53-54؛ گیلک، محمدعلی، مقدمه بر تاریخ گیلان الکساندر خوجکو، ترجمۀ همو، رشت، 1307 ش؛ ماهیار نوابی، یحیى، کتاب‌شناسی ایران، تهران، 1366 ش؛ مجیدی، فریبرز، فرهنگ تلفظ نامهای خاص، تهران، 1381 ش؛ محجوب، محمدجعفر، مقدمه بر جُنگ شهادت، به کوشش زهرا اقبال، تهران، 1355 ش، ج 1؛ نفیسی، سعید، «مطالعات ایرانی در لهستان»، فرهنگ نو، تهران، 1332 ش، شم‍ 9؛ ویندفر، گ. ل. ، «مراحل تکوین فارسی معاصر»، ترجمۀ فرهاد ابدالی، نامۀ پارسی، تهران، 1376 ش، س 2، شم‍ 6؛ نیز: 

Blochet, E., Catalogue des manuscrits persans, Paris, 1928; Chelkowski, P. J., Ta‘ziyeh: Ritual and Drama in Iran, New York, 1979; Chodźko, A. B., Grammaire persane, Paris, 1852; id, «Réponse aux observations de Mirza Kazem Beg», JA, Paris, 1854, vol. III; id, Specimens of the Popular Poetry of Persia, London, 1842; id, Théâtre person, choix de Tèaziès, Tehran, 1976; Dugat, G., Histoire des orientalistes de l’Europe, Paris, 1868; Iranica; Kazem Beg, «Suite des observations sur la grammaire persane de A. Chodzko», JA, Paris, 1854, vol. III; LalkoĮ, I., «Alexsander Chodzko as the Forerunner of Unveiling the Azerbaijani Culture in the West», Varliq, Tehran, 2003, vol. XXV, no. 129; Machalski, F., «La Littérature de l’Iran en Pologne», Acta Iranica, Leiden, 1974, vol. III; Quatremère, M., «Grammaire persane», Journal des savants, Paris, 1852-1853; Rastorgueva, V. S., GilyanskiĮ Yazyk, Moscow, 1971; Revue encyclopédique, ed. M. G. Moreau, Paris, 1892.
فرشته مجیدی