آزاد، عبدالقدیر

آزاد [āzād]، عـبـدالقـدیـر (1270-1352ش/ 1891-1973م)، روزنامه‌نگار، نمایندۀ مجلس شورای ملی و از فعالان سیاسی عصر پهلوی. وی اهل سبزوار، و به سبزواری معروف بود، اما به مناسبت انتشار روزنامۀ آزاد، بعدها به عبدالقدیر آزاد شهرت یافت (صدر هاشمی، 1/ 144). تحصیلات خود را تا پایان دورۀ متوسطه در سبزوار گذراند و به استخدام پست و دادگستری درآمد. او به سبب اعتراض به قرارداد 1919م دستگیر شد و 5 ماه در بازداشت به سر برد (آزاد، «خاطرات...»، 67- 68). پس از آزادی، به همراه چند تن از دوستانش، حزب طرفداران قانون اساسی را در مشهد تشکیل داد و به علت مخالفت با سیاستهای احمد قوام که در آن زمان حاکم خراسان بود، برای دومین بار به زندان افتاد و 3 ماه در زندان ماند (همو، «حزب...»، 58- 59، 61). پس از آزادی از زندان، برای تقویت حزب طرفداران قانون اساسی، زبردست‌خان، از خانهای درگز را که با قوام دشمنی داشت و در مشهد در تبعید به سر می‌برد، به عضویت حزب درآورد و با کمک او و حمایت اتحاد جماهیر شوروی، شورشی در درگز به راه انداخت که خیلی زود به دیگر نواحی شمالی خراسان سرایت کرد (همان، 60- 61؛ میرنیا، 198-200). این شورش سرکوب شد و آزاد به همراه زبردست‌خان و 400 تن از شورشیان به شوروی گریختند. پس از گذشت یک ماه، دولت مرکزی عفو عمومی اعلام کرد. آزاد حدود 18 ماه در آنجا ماند و پس از آن با توجه به عفو عمومی به کشور بازگشت، اما دستگیر و به اعدام محکوم شد. بر اثر وساطت شیخ حسین یزدی مجتهد که با سردار سپه روابط دوستانه‌ای داشت، حکم اعدام او لغو، و از زندان آزاد شد (آزاد، همان، 61). 
آزاد پس از رهایی از زندان، در 1301ش، روزنامۀ آزاد را در مشهد منتشر کرد. مقالات این نشریه تحت تأثیر انقلاب 1917م روسیه، تا حدودی گرایش اشتراکی داشت (همانجا؛ صدر هاشمی، 1/ 143؛ آقا بکف، 119). 
آزاد به علت نوشتن مقاله‌های تند و فعالیتهای سیاسی بارها زندانی شد. در 1306ش به سبب نوشتن مقاله‌ای دربارۀ لزوم آزادی زنان، ناخرسندی برخی از روحانیان مشهد را فراهم کرد. وثوق‌السلطنه دادور، استاندار وقت خراسان، به این بهانه دستور دستگیری و تبعید او را به شیروان صادر کرد. آزاد به کنسولگری شوروی در مشهد پناهنده شد و با کمک کنسول به تهران گریخت (آزاد، «15 سال...»، 44-45؛ آقابکف، 119-120). 
وی در 1310ش، به اتهام فعالیتهای کمونیستی دستگیر، و ظاهراً به دستور‌ رضا شاه به حبس ابد محکوم شد، اما پس از وقایع شهریور 1320 از زندان آزاد گردید. در مهرماه 1320، به دعوت سلیمان میرزا اسکندری در نخستین جلسۀ هیئت مؤسسان حزب تودۀ ایران شرکت کرد و به همراه چند تن دیگر، مسئول تنظیم اساسنامۀ آن حزب شد، اما بر اثر اختلافات سیاسی، خیلی زود از این حزب کناره گرفت(آزاد، همان،45-46؛ خامه‌ای، 250؛ اسکندری، 114-116؛ طبری، 44) و حزب استقلال را تأسیس کرد، و انتشار دورۀ دوم روزنامۀ آزاد را، به عنوان سخنگوی آن حزب، آغاز کرد (مدیر شانه‌چی، 59؛ صدر هاشمی، 1/ 144). 
آزاد در انتخابات دورۀ 15 مجلس شورای ملی با حمایت قوام، از شهر سبزوار به مجلس راه یافت (سفری، 1/ 204)، اما در مجلس به گروه مخالفان قوام پیوست (همو، 1/ 222-223) و به دکتر مصدق نزدیک شد( فرهنگ...، 1/ 133). پس از پایان یافتن دورۀ مجلس 15 در 1328ش، و در پی وقایعی که به تشکیل جبهۀ ملی ایران منجر شد، آزاد به عنوان یکی از اعضای هیئت مؤسس به عضویت این جبهه درآمد (جبهه ملی...، 1/ 7، مقدمه). در انتخابات دورۀ 16 مجلس به عنوان نامزد جبهۀ ملی از تهران به مجلس راه یافت (همان، 1/ 8، مقدمه) و به همراه 8 تن دیگر از اعضای جبهۀ ملی، «فراکسیون وطن» با شعار «ملی شدن نفت در سراسر ایران» را در مجلس تشکیل داد (مکی، 296). آزاد پس از تشکیل کابینۀ مصدق در اردیبهشت 1330، به مخالفت با دولت وی پرداخت و از جبهۀ ملی و فراکسیون وطن کناره گرفت ( گذشته...، 604) و به صف مخالفان مصدق پیوست (سفری، 1/ 557- 559). آزاد برای راه یافتن به مجلس 17، سعی کرد با مخالفان مصدق ائتلاف کند، تا جایی که نامش در فهرست نامزدهای پیشنهادی دربار گنجانده شد، با این حال به مجلس راه نیافت (همو، 1/ 576؛ فرهنگ، 1/ 134). پس از کودتای 28 مرداد 1332و به رغم مخالفتهایش با مصدق، در دولت کودتا به بازی گرفته نشد و تا پایان عمر از صحنۀ سیاسی دور شد. 

مآخذ

آزاد، عبدالقدیر، «15 سال در زندان»، خاطرات وحید، تهران، 1351ش، دورۀ 10، شم‍ 11-15؛ همو، «حزب طرفداران قانون اساسی»، همان، شم‍ 9 – 10؛ همو، «خاطرات آزاد»، همان، شم‍ 8؛ آقابکف، ژرژسرگیویچ، خاطرات، ترجمۀ حسین ترابیان، تهران، 1357ش؛ اسکندری، ایرج، خاطرات، تهران، 1372ش؛ خامه‌ای، انور، خاطرات سیاسی، تهران، 1372ش؛ جبهۀ ملی به روایت اسناد ساواک، مرکز بررسی اسناد تاریخی وزارت اطلاعات، تهران، 1379ش؛ سفری، محمدعلـی، قـلم و سیـاست، تهـران، 1371ش؛ صدر هـاشمی، محمد، تاریخ جرائد و مجـلات ایران، تهران، 1363ش؛ طبری، احسان الله، کژ راهه، خاطراتی از تـاریخ حزب توده، تهران، 1366ش؛ فرهنگ ناموران معاصر، تهران، 1351ش؛ گذشته چراغ راه آینده است، تهران، 1361ش؛ مدیر شانه‌چی، محسن، احزاب سیاسی ایران، تهران، 1375ش؛ مکی، حسین، وقایع 30 تیر 1331، تهران، 1360ش؛ میرنیا، علی، وقایع خاور ایران در دورۀ قاجار، تهران، 1367ش. 

علی کرم‌همدانی