ربنجنی

رَبِنْجَنی، ابوالعباس فضل بن عباس (زنده در 331 ق / 943 م)، از قصیده‌سرایان دربار سامانیان. کنیۀ او ابوعبدالله نیز ضبط شده است (خـالقی مطلق، 89؛ خیـام‌پور، 1 / 711). ربنجنی را اهل بخارا دانسته‌اند (نظامی، 44؛ صبا، 22؛ خیام‌پور، همانجا)، اما محل تولد شاعر، ربنجن از نواحی سمرقند بوده است (نفیسی، 2 / 514؛ صفا، 1 / 360). به گفتۀ آقابزرگ (9(1) / 44) ظاهراً او همان ابوالعباس ارسجی شاعر عصر نصر بن احمد سامانی است و به نظر می‌رسد ارسجی تصحیف ربنجنی باشد.
دربارۀ تاریخ تولد و مرگ ربنجنی اطلاعی در دست نیست، اما از آنجایی که دورۀ نصر بن احمد (حک‍ 301-331 ق / 914-943 م) و نوح بن نصر سامانی (حک‍ 331-334 ق / 943-946 م) را درک کرده (عوفی، 248)، و هر دو پادشاه را در اشعارش ستوده بوده (آقا بزرگ، همانجا)، می‌توان گفت که وی تا 331 ق / 943 م زنده بوده است. ربنجنی با رودکی سمرقندی (د 329 ق / 941 م) نیز هم‌دوره بوده (آذر، 327؛ نفیسی، 2 / 457؛ خالقی مطلق، همانجا)، و به گفتۀ صبا با وی «مطارفه و مناظره» داشته است (همانجا).
ابیات بازمانده از ربنجنی اطلاعاتی اندک دربارۀ زندگی شاعر به دست می‌دهد، ازجمله اینکه وی زمانی ظاهراً به‌سبب رفتار بد یکی از برادرانش، مجبور به فرار از بخارا شده، و جلای وطن کرده بود (ربنجنی، ابیات 45، 59، 60؛ لازار، I / 27)؛ همچنین شاعر در ابیاتی به طور مبهم از سرنوشت خود شکوه می‌کند (نک‍ : ابیات 39، 55) و حالت تأسف‌بار خود را یادآور می‌شود (ابیات 16، 58؛ نیز لازار، همانجا). به گفتۀ لازار (همانجا) این مسئله شاید به‌سبب حضور ربنجنی نزد شاهزاده بَگزین مَلِک باشد که شاعر در قصیده‌ای او را مدح کرده است (نک‍ : بیت 9).
ربنجنی نخستین شاعری است که در قصیده‌ای به مناسبت درگذشت نصر بن احمد و جلوس نوح بن نصر، توأمان تعزیت و تبریک گفت: «پادشاهی گذشت خوب‌نژاد / پادشاهی نشست فرخ زاد / / زان گذشته زمانیان غمگین / زین نشسته جهانیان دل‌شاد / / ... » (نک‍ : عوفی، 248- 249؛ نیز اته، 26-27؛ براون، I / 458). از این قصیده 5 بیت به جا مانده که در برخی منابع کهن ذکر شده است؛ این ابیات را بعدها فرخی در قصیده‌ای در تهنیت جلوس امیر محمد غزنـوی تضمین کرد (نک‍ : ص 41، ابیات 813-815؛ فروزانفر، 27؛ صفا، همانجا). بیهقی این ابیات را در تاریخ خود به مناسبتی ذکر کرده است (نک‍ : 2 / 514).
ربنجنی از شاعران مشهور عهد خود بود. عوفی در تعریف شعر او گفته است: «شعر او در غایت دقت و نهایت رقت» بود (ص 248)؛ فرخی از او با لقب استاد، یاد کرده (همانجا، بیت 812)، و منوچهری نیز در قصیده‌ای نام او را در ردیف شاعران بزرگ پیش از خود آورده است (نک‍ : قصیدۀ 55، بیت 9). سبک شعری ربنجنی سـاده و بی‌پیرایه، مانند اشعار شاعران هم‌عصرش همچون رودکی است. استفادۀ شاعر از واژه‌های کهنِ رایج در دورۀ خود که در ادوار بعد، معنی آنها ناشناخته بود، سبب گردید فرهنگ‌نویسان و ادیبان در سده‌های بعد، از اشعار او به عنوان شواهد لغوی و ادبی در کتـابهای لغت (بـرای نمونه، نک‍ : لغت فرس، جم‍‌ ) و فنون بلاغت استفاده کنند (برای نمونه، نک‍ : رادویانی، 20؛ شمس قیس، 229).
دیوان ربنجنی شامل مدایح، مراثی، شعر غنایی و هجویات هزل‌گونه بوده که ابیاتی از آنها امروزه به جا مانده است (نک‍ : ص 64-77: شامل 79 بیت، به کوشش لازار؛ خالقی مطلق، 89)؛ مدبـری نیز 95 بیت از اشعـار او را گردآوری کـرده اسـت (نک‍ : ص 126- 138). به گفتۀ لازار، ابیاتی که در فرهنگها به نام ابوالعباس یا ابوالعباس عباسی ضبط شده، با توجه به قراین، متعلق به ربنجنی است (I / 26؛ نیز نک‍ : نفیسی، 3 / 1174). لازار اشعار ربنجنی را بـه زبان فرانسه ترجمه کرده است. به باور او، برخی از این ابیاتْ غنایی یا اخلاقی، و بیشتر هجوآمیز است و به طور کلی این ابیات اغلب واقعیتهای سادۀ زندگی روزمره را تداعی می‌کنند (I / 27).
در اشعار و به‌ویژه در مثنویهای ربنجنی واژه‌های کهن فارسی دیده می‌شود (برای نمونه، نک‍ : ابیات 75-77)؛ درحالی‌که در دورۀ او اغلب لغات و اصطلاحات عربی، به عنوان معادل این نوع واژه‌ها، در شعر رایج شده بود.

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛ آقابزرگ، الذریعة؛ اته، هرمان، تاریخ ادبیات فارسی، ترجمۀ صادق رضازادۀ شفق، تهران، 1337 ش؛ بیهقی، ابوالفضل، تاریخ، به کوشش خلیل خطیب رهبر، تهران، 1376 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1372 ش؛ رادویانی، محمد، ترجمان البلاغه، به کوشش علی قویم، تهران، 1339 ش؛ ربنجنی، فضل، «قصاید، غزلیات، قطعات»، اشعار پراکندۀ قدیم‌ترین شعرای فارسی‌زبان، به کوشش ژیلبر لازار، تهران، 1341 ش / 1962 م، ج 2؛ شمس قیس رازی، المعجم، به کوشش محمد قزوینی و محمدتقی مدرس رضوی، تهران، 1338 ش؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1332 ش؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش سعید نفیسی، تهران، 1335 ش؛ فرخی سیستانی، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1335 ش؛ فروزانفر، بدیع الزمان، سخن و سخنوران، تهران، 1350 ش؛ لغت فرس، اسدی طوسی، به کوشش عباس اقبال آشتیانی، تهران، 1319 ش؛ مدبری، محمود، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان، تهران، 1370 ش؛ منوچهری دامغانی، احمد، دیوان، به کوشش محمد دبیرسیاقی، تهران، 1326 ش؛ نظامی عروضی، احمد، چهارمقاله، به کوشش محمد قزوینی و محمد معین، تهران، 1333 ش؛ نفیسی، سعید، احوال و اشعار رودکی، تهران، 1309 ش؛ نیز:

Browne, E. G., A Literary History of Persia, Cambridge, 1951; Khaleghi-Motlagh, Dj., «ʿAbbāsī RabenIJanī», Iranica, vol. I; Lazard, G., Les Premiers poètes persans, Tehran / Paris, 1964.

مینا احمدیان