راشدی

راشِدی، پیر حسام‌الدین، مشهور به «پیر سند»، ادیب، مصحح متون، روزنامه‌نگار و ایران‌شناس نامدار پاکستانی (26 رمضان 1329-6 جمادی‌الآخر 1402 ق / 20 سپتامبر 1911-1 آوریل 1982 م).
راشـدی در دهکدۀ بهمن‌گوته ــ واقع در بخش لارکانۀ استان سند ــ در خانواده‌ای روحانی، به دنیـا آمد (تفهیمی، 90؛ لاکهـو، 126). در کودکی دینیل شاه لقب داشت (تفهیمی، همانجا). نسب این خاندان به پیر سید محمد راشد (د 1234 ق / 1818 م) می‌رسید؛ ازاین‌رو، اخلاف او، لقب «راشدی» را برای خود برگزیدند (همانجاها؛ برای مشاهدۀ نسب‌نامۀ وی، نک‍ : لاکهو، همانجا). خانۀ پدر و نیای راشدی، محفل شعر و ادب فارسی بود و این موضوع عشق به زبان فارسی را در او برانگیخت (تسبیحی، 2 / 396).
راشدی تحصیلات خود را با آموختن زبان فارسی و با مطالعۀ کتابهایی مانند بوستان و گلستان، نزد نیای خود، پیر شاه (د 1350 ق / 1931 م) آغاز کرد (همو، 2 / 395-396؛ لاکهو، همانجا)؛ سپس به ادامۀ تحصیل نزد ملا متهل شاه، محمد سومار، محمد الیاس پنوهر و سید علی شاه لکیاری پرداخت (تفهیمی، لاکهو، همانجاها). وی پس از تسلط بر زبان فارسی، به فراگیری زبانهای عربی و انگلیسی پرداخت و علاوه‌بر سندی که زبـان مادری‌اش بود، اردو را نیز همیشه در مطالعه داشت (تسبیحی، همانجا).
راشدی فعالیت فرهنگی خود را در 1343 ق / 1924 م، با روزنامه‌نگاری آغاز کرد و به همکاری با مجلۀ الراشد پرداخت. این روزنامه را برادر بزرگ‌تر وی، پیر سید علی‌محمد راشدی در بهمن‌گوته تأسیس کرده بود (تفهیمی، همانجا). او در 1345 ق / 1926 م، همکاری خود را با روزنامۀ جاگن که در شکارپور و به زبان سندی منتشر می‌شد، آغاز کرد (همو، 91). راشدی در کنار روزنامه‌نگاری، به داستان‌نویسی و سرودن شعر نیز روی آورد و اشعاری با تخلص «فدایی» سرود (لاکهو، همانجا؛ نیز نک‍ : تفهیمی، 90). راشدی سالها با نشریات و جراید گوناگون ازجمله روزنامه‌های سند زمین‌دار، ستارۀ سند، الوحید، قربانی و مجلات المنار، مهران، اردو، پارس و ایران‌شناسی (تهران)، به عنوان نویسنده، سردبیر و معاون سردبیر همکاری داشت. وی همچنین عضو شورای علمی ماهنامۀ نئین زندگی (مجلۀ دولت مرکزی پاکستان به زبان سندی) و مجلۀ انگلیسی‌زبان انجمن تاریخی پاکستان بود (نک‍ : تسبیحی، 2 / 397؛ صباح‌الدین، 69؛ نیز تفهیمی، 91). وی پس از استقلال پاکستان در 1326 ش / 1947 م، مقیم کراچی شد و تا پایان عمر به پژوهش در حوزه‌های تاریخ و ادبیات پرداخت (لاکهو، 127).
راشدی در منزل شخصی خود در کراچی، کتابخانه‌ای تشکیل داد که بعدها به «بیت‌الضیاء» معروف شد (تسبیحی، 1 / 85). وی در این کتابخانه حدود 20هزار جلد کتاب فراهم آورد که بیشتر آن به زبان فارسی، و بقیه به زبانهای انگلیسی و عربی و زبانهای شبه‌قاره، همچون سندی و اردو و پنجابی و بلوچی و دیگر زبانهای زنده بود (همانجا). علاوه‌براین، حدود دوهزار جلد کتـاب و رسالۀ خطی فارسی و اردو و پنجابی، بیش از 3هزار حلقه فیلم از کتابهای نادر، و مجموعه‌ای از مجلات معتبر در زمینه‌های شرق‌شناسی و ایران‌شناسی و پاکستان‌شناسی تهیه کرد (همو، 1 / 86).
راشدی به جمع‌آوری و حفظ اسناد، کتیبه‌ها، عکسها و دیگر منابع تاریخی نیز توجه خاصی داشت (نقوی، 73). وی حتى نامه‌هایی را که از سوی استادان و پژوهشگران نقاط مختلف دنیا به دستش می‌رسید، با دقت بسیار، نگهداری و طبقه‌بندی می‌کرد (ریاض‌الاسلام، «ط»). این خانه، محل اجتماع اهالی فرهنگ و ادب بود (برای آگاهی بیشتر، نک‍‌ : همو، «ص»). بخشی از کتابخانۀ راشدی در زمان حیات او به کتابخانۀ دانشگاه قائد اعظم اسلام‌آباد، و بخش دیگر آن به انستیتوی سندشناسی دانشگاه سند انتقال یافت (نوشاهی، 56).
سفر نیز برای راشدی یک فعالیت فرهنگی بود. وی به کشورهای عراق، مصر، لبنان، انگلستان، افغانستان، فیلیپین، روسیه، هنگ‌کنگ و چین سفر کرد و از اماکن تاریخی، موزه‌ها و کتابخانه‌های آن کشورها دیدار کرد (تفهیمی، 93-94). وی چند بار نیز به ایران سفر کرد؛ نخستین سفر او در 1342 ش / 1963 م بود که از طرف دولت ایران برای تقدیر از خدمات فرهنگی وی، «نشان سپاس» به او اعطا شد. بار دیگر در 1344 ش / 1965 م، به دعوت وزارت فرهنگ و هنر عازم ایران شد و این‌بار نیز «نشان سپاس درجۀ اول» دریافت کرد (همو، 94؛ لاکهو، 129، نیز برای آگاهی از سفرهای دیگر وی به ایران، نک‍ : 129-130). وی در اسفند 1352 / مارس 1974، از طرف دانشگاه تهران به درجۀ دکتری افتخاری نائل آمد و به عضویت کمیتۀ اجرایی کتابخانۀ پهلوی منصوب شد (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : همو، 130). راشدی به‌سبب خدمات فرهنگی‌اش از طرف رئیس‌جمهوری پـاکستان نیز مدال «ستارۀ امتیاز» دریافت کرد (شهریار نقوی، 72).
راشدی در محافل علمی گوناگون عضویت داشت و عهده‌دار مشاغل اجرایی متعددی بود که از آن میان می‌توان به این موارد اشاره کرد: عضو هیئت مؤسس انجمن ترقی اردو، عضو هیئت امنای دانشگاه سند، عضو انجمن ادبی سند و آکادمی اقبال، عضو دائمی کمیتۀ مشورتی کنگرۀ بین‌المللی ایران‌شناسان (تهران)، نایب‌رئیس انجمن فرهنگی ایران و پاکستان و مؤسسۀ مطالعات آسیای میانه و غربی دانشگاه کراچی (برای آگاهی بیشتر دربارۀ مسئولیتهای فرهنگی وی، نک‍ : تسبیحی، 2 / 397- 398؛ صباح‌الدین، 69-71).
پیر راشدی سرانجام در 71سالگی به‌سبب ابتلا به بیماری قلبی و سرطان در کراچی چشم از جهان فروبست و بنابر وصیت خود در گورستان کوه مکلی (تته) در حظیرۀ مخدوم محمدهاشم تتوی به خاک سپرده شد (تفهیمی، 98).
دوره‌های سه‌گانۀ زندگی راشدی در کار روزنامه‌نگاری، نسخه‌شناسی، و تصحیح و تنقیح متون تاریخی و ادبی سپری شد. او در تصحیح متون، تنها به مقابلۀ نسخه‌های خطی اکتفا نمی‌کرد؛ نگارش مقدمۀ مفصل و تهیۀ حواشی و تعلیقات سودمند، از ویژگیهای آثار او ست (نقوی، 72-75). راشدی در عرصۀ تحقیق بیشتر به ادبیات فارسی در حوزۀ سند می‌پرداخت (نوشاهی، 46) و در راه احیای زبان و ادب و تاریخ سرزمین سند می‌کوشید (نک‍ : صدیقی، «گ» ـ «ل»).

آثـار

الف ـ فارسی

 1. احوال و آثـار ملک‌الشعراء ابوالفضل فیضی (کراچی، بی‌تا)؛ 2. تاریخ مظهر شاهجهانی، تألیف یوسف میرک بن ابوالقاسم نمکین بهکری در 1044 ق / 1634 م؛ 3. تحفة الکرام اثر میر علی‌شیر قانع تتوی (د 1203 ق / 1789 م)، بخش اول از مجلد سوم، در تاریخ سند؛ 4. تذکرۀ تکملۀ مقالات الشعراء، تألیف محمدابراهیم خلیل تتوی؛ 5. تذکرۀ روضة السلاطین و جواهر العجایب، دو اثر از فخری هروی، همراه دیوان همو؛ 6. ریاض العارفین (تألیف: 1300 ق / 1883 م)، اثر آفتـاب‌رای لکهنوی، بخش اول (حرف «ا» ـ «ط»)؛ 7. تذکرۀ شعرای کشمیر، تألیف اصلح میرزا؛ 8. تذکرۀ شعرای کشمیر (تکملۀ تذکرۀ شعرای کشمیر تألیف اصلح میرزا)؛ 9. تذکرۀ مشایخ سیوستان، تألیف عبدالغفور بن حیدر سیوهانی در 1039 ق / 1892 م؛ 10. تذکرۀ مقالات الشعراء، تألیف میر علی‌شیر قانع تتوی؛ 11. ترخان‌نامه، تاریخ سلسله‌های ارغون و ترخان در سند، تألیف سید میر محمد بن سید جلال تتوی؛ 12. حدیقة الاولیاء، قدیم‌ترین تذکرۀ صوفیۀ سند، تألیف سید عبدالقادر تتوی؛ 13. دیوان بیرم خان، خان خانان با همکاری محمود حسن صدیقی و محمد صابر؛ 14. مثنویات و قصاید میر علی‌شیر قانع تتوی؛ 15. مثنوی چنیسرنامه، سرودۀ ادراکی بیگلاری؛ 16. مثنوی مظهر الآثار، سرودۀ سید شاه جهانگیر هاشمی کرمانی؛ 17. مثنوی مهر و ماه، سرودۀ جمالی دهلوی؛ 18. مکلی‌نامه (بوستان بهار)، دربارۀ مزارات تاریخی مکلی (سند)، تألیف میر علی‌شیر قانع تتوی؛ 19. منشور الوصیت و دستور الحکومت، تألیف میان‌نور محمد، مخاطب به خدایار خان؛ 20. هشت‌بهشت، سرودۀ ملا عبدالحکیم تتوی (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : تفهیمی، 98-113؛ نوشاهی، 47-54؛ نیز صباح‌الدین، 2 بب‍‌ ).

ب ـ اردو

 1. دود چـراغ مـحـفـل، در شـرح حـال 5 شـاعـر فارسی‌گوی شبه‌قارۀ هند؛ 2. مقالات راشدی، مجموعۀ 21 مقاله که در فاصلۀ سالهای 1947-1980 م در مجلات و کتابهای گوناگون منتشر شده بود؛ 3. مکاتیب راشدی، شامل مکتوبات علمی و تحقیقی راشدی به محمدباقر؛ 4. میرزا غازی بیگ ترخان اوراس کی بزم ادب؛ 5. هفت مقاله (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : تفهیمی، 114-115؛ نوشاهی، 54-55).

ج ـ سندی

 1. اسلامی کتبخانه؛ 2. امین‌الملک نواب میر محمد معصوم بکری؛ 3. تذکرۀ امیرخانی؛ 4. تذکرۀ مشاهیر سند؛ 5. ماک بهنا رابیل (1965 م)؛ 6. مهران جون موجون؛ 7. هردوتهی هودینهن (برای آگاهی بیشتر، نک‍ : تفهیمی، 116-117؛ نیز نوشاهی، 55).
برخی آثار راشدی به‌سبب بیماری او در سالهای پایانی عمر منتشر نشد که از آن میان می‌توان به تاریخ رشیدی تألیف میرزا حیدر دوغلات (د 957 ق / 1550 م) اشاره کرد (نک‍ : صدیقی، «غ» ـ «ف»؛ درباراۀ آثار منتشرنشدۀ راشدی، نک‍ : تسبیحی، 2 / 400؛ نوشاهی، 55-56). راشدی فهرستی از مقالات اردو در زمینۀ تحقیقات ایرانی فراهم آورده بود که بعدها در ناموارۀ دکتر محمود افشار (به کوشش ایرج افشار و کریم اصفهانیان، تهران، 1372 ش) به چـاپ رسید. از وی مقالاتی هم در مجلات معارف (اعظم‌گره)، هلال (کراچی)، وحید (تهران) و دانش (اسلام‌آباد) منتشر شده است.

مآخذ

تسبیحی، محمدحسین، فارسیِ پاکستانی و مطالب پاکستان‌شناسی، ج 1، راولپندی، 1394 ق / 1974 م، ج 2، اسلام‌آباد، 1397 ق / 1977 م؛ تفهیمی، ساجدالله، «خدمات پیر حسام‌الدین راشدی به علوم و ادبیات فارسی»، دانش، اسلام‌آباد، 1386 ش، شم‍ 90؛ ریاض‌الاسلام، «پیر حسام‌الدین راشدی مرحوم بیت‌الضیاء سے الحمرا تک»، پیر حسام‌الدین راشدی ... (نک‍ : هم‍ ، صباح‌الدین عبدالرحمان)؛ شهریار نقوی، حیدر، «ایران‌شناسی در پاکستان»، وحید، تهران، 1344 ش، س 3، شم‍ 25؛ صباح‌الدین عبدالرحمان، پیر حسام‌الدین راشدی اور اُن کے علمی کارنامے، کراچی، 1984 م؛ صدیقی، محمود الحسن، «حیات حسام: مقصد و معنی»، پیر حسام‌الدین راشدی (نک‍ : هم‍ ، صباح‌الدین عبدالرحمان)؛ لاکهو، غلام‌محمد، «پیر حسام‌الدین راشدی و صحنۀ ایران‌شناسی»، دانش، اسلام‌آباد، 1386 ش، شم‍ 90؛ نقوی، علیرضا، «پیر حسام‌الدین راشدی و روش تحقیق او»، دانش (نک‍ : هم‍ ، تفهیمی)؛ نوشاهی، عارف، «کتاب‌شناسی آثار حسام‌الدین راشدی»، دانش (نک‍ : هم‍ ، تفهیمی).

امیر ضیغمی