رادکان شرقی، برج آرامگاه

رادْکانِ شَرْقی، بُرْجْ‌آرامْگاه، یا میل رادکان، کهن‌ترین برج‌آرامگاه با نیم‌ستونهای متصل به بنا که تاکنون در ایران شناخته شده، متعلق به سدۀ 7 ق / 13 م، واقع در ۸۰کیلومتری مشهد، شرق روستای رادکان، از شهرستان چناران. برخی از مورخان این بنا را آرامگاه امیر ارغون آقا (د 673 ق / 1274 م)، از طایفۀ اویرات مغول، می‌دانند (فصیح، ۱ / ۳۴۳؛ بناکتی، ۴۳۳) و بعضی آرامگاه عبدالله، دیگر حکمران ناشناختۀ رادکان، می‌پندارند (بلر، 87).

این بنا نخستین‌بار توسط فان برخم بررسی شد؛ وی تاریخ بنیان بنا را با توجه به بقایای بخشی از کتیبۀ کوفی بنا، ۶۰۲ ق / 1206 م خواند (ویلبر، 116؛ دیتس و برخم، I / 109). پس از آن هرتسفلد تاریخ ساخت بنا را ۶۸۰ ق / 1281 م، و آن را آرامگاه امیر ارغون آقا دانست (ص 276). بلر این برج را آرامگاه عبدالله، یکی از امرای ناشناختۀ رادکان می‌داند که وارثانش برای او ساخته‌اند (همانجا) و اعتمادالسلطنه، بدون ارائۀ مدرک و سندی معتبر، آن را به عهد دیالمه و سلاجقه نسبت می‌دهد (ص ۱۷۲).
از سوی دیگر، آرین (ص 36-37) برج رادکان را همچون رصدخانه‌ای با کارکرد نجومی می‌داند که زمان دقیق آغاز هریک از ماههای شمسی یا ورود خورشید به هریک از برجهای دایرةالبروج را تعیین می‌کند. شاهد او برای این ادعا نوشتۀ حافظ ابرو ست: «قریۀ زادک: خواجه نصیر آنجا برجی ساخته بود که دوازده دریچه داشته است، و در هر برجی که ماه نو می‌شده، از یک دریچه می‌نموده است» (ص 93). وی قریۀ زادک را همان رادک یا رادکان، و نقطه را اشتباه املایی می‌داند، درحالی‌که حافظ ابرو رادکان را در مدخلی جداگانه شرح داده، و در آن به این برج هیچ اشاره‌ای نکرده است (نک‍ : گمینی، سراسر مقاله).
برج رادکان ارتفاعی در حدود ۲۵ متر دارد و نمای بیرونی آن از آجر است (دیتس و برخم، I / 43). ازارۀ بنا در حدود دو متر و به‌شکل دوازده‌ضلعی است، و بر بالای آن ۳۶ نیم‌ستون دورتادور بنا را فراگرفته‌اند (ویلبر، همانجا؛ نک‍ : دیتس، 927). این نیم‌ستونها در بالا با قوسهای سه‌پرۀ کوچک آجری یا دالبرهای مقرنس‌گونه به یکدیگر وصل شده‌اند. در بالای این نیم‌ستونها، کتیبه‌ای به خط کوفی قرار دارد که دراصل از کاشی لعاب‌دار آبی‌رنگ بر زمینۀ آجری بوده، اما اکنون نشانه‌های اندکی از آن بر جای مانده است (ویلبر، همانجا). در بالای کتیبه، گنبدِ دوپوش برج برآمده با پوشش بیرونی مخروطی (رُک) و پوشش داخلی کروی است. دهانۀ گنبد داخلی ۹، و ارتفاع آن ۱۵ متر است. نیز ضخامت دیوار 40 / 2 متر است (همانجا؛ ییت، 363). آجرکاری نمای بیرون بنا استادانه است و نشان می‌دهد معمار از تأثیر نور بر روی برجستگیها و فرورفتگیهای بنا و ایجاد سایه‌روشن، آگاه بوده است. ابعاد آجرها ۲۱ × ۵ / ۴ سانتی‌متر است (دیتس و برخم، نیز دیتس، همانجاها). بندکشیها به‌صورت کج و توپی ته‌آجری است. ازارۀ بنا با آجرهای جفتی و کوربندهای تراشیده و بندکشی نماسازی شده است. آجرچینی نیم‌ستونهای بدنۀ برج به‌شکل خفته‌راسته است که لوزیهای متداخل و متعددی را پدید آورده است. تزیینات کاشی‌کاری بر روی نیم‌ستونها و نیز در اطراف کتیبه مشهود بوده که اکنون از میان رفته‌اند (بلر، 87؛ ویلبر، 116).

بنای برج از گچ و خاک ساخته شده، و از داخل به‌شکل هشت‌گوش است. با قطر داخلی ۱۴ و قطر بیرونی ۲۰ متر در جبهۀ جنوبی، در ارتفاعی فراتر از 5 / 2 متر، درگاهی در دیوار باز شده است که به پلکانی راه دارد؛ این پلکان به راهروی در حدفاصل دو پوشش درونی و بیرونی برج منتهی می‌شود (ییت، همانجا). در این‌گونه بناها پله‌های پنهان برای دسترسی به جایگاه تابوتی بوده که از سقف گنبد آویزان شده بوده است. پلکان یادشده در گذشته با دیواری بسته شده بوده، و نیز بقایای اتاق تابوت‌خانه، در گنبدخانه به جای مانده است (دیتس، همانجا). ییت نیز این بنا را بنایی توخالی معرفی می‌کند و می‌نویسد: در گذشته در یکی از گوشه‌های آن پله‌ای مدور بالا می‌رفته است و بقایای چند کف و یک گنبد در قسمت درونی دیده می‌شود (همانجا). آلمانی نیز هنگام بازدید از بنا داخل آن را سه‌طبقه دانسته، که در زمان حاضر فروریخته است (ص 69).
برج دو ورودی در جنوب غربی و جنوب شرقی دارد. در زمانی نامعلوم، برج در اثر زمین‌لرزه یا اتفاقی دیگر ترک برداشته است (ییت، همانجا). مقابل درِ جنوب شرقی، بقایای بنایی فروریخته قرار دارد که احتمالاً مسجد جامع شهر بوده است (اعتمادالسلطنه، ۱۷۳).
ویلبر هنگام بازدید از بنای برج، پایۀ آسیب‌دیده و سوراخهای بزرگ ایجادشده در کالبد بنا را ثبت کرده، و در ادامه افزوده است که قسمت فوقانی سردر مدخل خراب شده، گنبد داخلی براثر زمین‌لرزه تقریباً ویران گشته، و یک دیوار شمعیْ گنبد خارجی را نگاه داشته است (همانجا).
در ۱۳۴۶ ش، انجمن آثار ملی به‌منظور تعمیرات شماری از آثار تاریخی و ازجمله این برج، اعتباری را در اختیار سازمان ملی حفاظت آثار باستانی قرار داد. هنگام مرمت بنا در ۱۳۴۷ ش، آثار کتیبه‌ای در زیر یکی از کاشیهای بالای نیم‌ستونها آشکار شد که بر روی آن عبارتِ «عمل ابوبکر زنگی»، نام معمار بنا، ثبت شده است (بحرالعلومی، ۷۷۰؛ مولوی، ۸۱).
این بنا به شمارۀ 146 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است ( آثار ... ، 152).

مآخذ

آثار ثبت‌شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، به کوشش ناصر پازوکی طرودی و عبدالکریم شادمهر، تهران، 1384 ش؛ آرین، منوچهر، نگاهی دیگر به برجها، تهران، ۱۳۸۴ ش؛ اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مطلع الشمس، تهران، ۱۳۵۵ ش؛ بحرالعلومی، حسین، کارنامۀ انجمن آثار ملی، تهران، ۱۳55 ش؛ «برج تاریخی رادکان»، انتخاب (مل‍‌ )؛ بناکتی، داوود، تاریخ، به کوشش جعفر شعار، تهران، ۱۳۴۸ ش؛ حافظ ابرو، عبدالله، تاریخ (بخش جغرافیای خراسان)، به کوشش درتئا کراوولسکی، ویسبادن، 1982 م؛ فصیح خوافی، احمد، مجمل فصیحی، به کوشش محمود فرخ، مشهد، ۱۳۴۰ ش؛ گمینی، امیرمحمد، «برج رادکان، پژوهشی بر وابستگی معماری با نجوم و گاه‌شماری»، میراث علمی اسلام و ایران، تهران، ۱۳۹۴ ش، س 4، شم‍ 1؛ مولوی، عبدالحمید، «گورابۀ امیر ارغون آقا»، مجموعۀ مقالات نخستین کنگرۀ تحقیقات ایرانی، به کوشش غلامرضا ستوده، تهران، ۱۳۵۴ ش، ج 3؛ نیز:

Allemagne, H. René d’, Du Khorassan au pays des Backhtiaris, Paris, 1911; Blair, Sh. S., «The Madrasa at Zuzan», Muqarnas, 1985, vol. III; Diez, E., «Islamic Architecture: B. The Principles and Types», A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 1977, vol. III; id. and M. van Berchem, Churasanische Baudenkmäler, Berlin, 1918, vol. I; entekhab, www.entekhab.ir / fa / news / 218560 (acc. Jun. 26, 2019); Herzfeld, E., «Reisebericht», ZDMG, vol. V; Wilber, D. N., The Architecture of Islamic Iran (The Il Khānid Period), Princeton, 1955; Yate, C. E., Khurasan and Sistan, London, 1900.

زهرا بخشعلی ساعتلو