رابعه قزداری بلخی

رابِعِۀ قُزْداریِ بَلْخی، از نخستین بانوان غزل‌سرای ایرانی در سدۀ 4 ق / 10 م. او از شاعران روزگار سامانی و معاصر رودکی (د 329 ق / 941 م) بود. پدرش کعب نام داشت و در بلخ و قُزدار (ه‍ م) می‌زیست. عطار نیشابوری (540- 618 ق / 1145-1221 م) از نخستین کسانی است که شرح حالی شورانگیز از او در الٰهی‌نامۀ خود آورده است (ص 371-387). عوفی دربارۀ رابعه می‌گوید: «دختر کعب به فضل، بر مردان جهان بخندیدی. فارِسِ هر دو میدان و والی هر دو بیان، بر نظم تازی قادر و در شعر پارسی به‌غایت ماهر ... » (2 / 548). رابعه به‌سبب شعری که سروده و در آن خود را «مگس رویین» نامیده، به این صفت مشهور شده بود (همانجا).
اگرچه روایت عطار از زندگی رابعه، از اغراق و مبالغه‌گوییهای عارفانه تهی نیست، اما تا حدودی گویای زندگی او و ماجرای عاشقانه‌اش با غلامی به نام بکتاش است (عطار، همانجـا؛ نیز نک‍ : عقیقی، 335-336). ناگفته نماند که تذکره‌های دیگر، با تفاوتهایی اندک، به زندگی و اشعار وی پرداخته‌اند (نک‍ : اوحدی، 1 / 386؛ واله، 2 / 913؛ صبا، 280).
برخی از تذکره‌نویسان دربارۀ عشق رابعه و بکتاش اختلاف نظرهایی با هم دارند. جامی از قول ابوسعید ابوالخیر (357-440 ق / 967- 1049 م)، عشق رابعه را عشقی مجازی نمی‌داند و داستان بکتاش را بهانه‌ای برای طرح عشق حقیقی دانسته است (ص 629). هدایت نیز رابعه را «صاحب عشق حقیقی و مجازی» می‌داند و داستان دل‌باختگی او را در یکی از آثار خود به نـام «گلستان ارم» به نظم درآورده است (1(2) / 654). شفیعی کدکنی مأخذ سخن جامی را عطار، و اطلاعاتی را که هدایت آورده، متکی به نفحات الانس و الٰهی‌نامه دانسته است (ص 697).
از رابعه، 7 غزل، 4 دوبیتی و دو بیت مفرد باقی‌مانده که در مجموع، 55 بیت می‌شود (نک‍ : مدبری، 73-77). اشعار رابعه مانند شعرهای دیگر شاعران سدۀ 4 ق به سبک خراسانی است. ویژگیهای این سبک، به‌وفور در اشعار او دیده می شود. از آن جمله می‌توان به آوردن دو حرف اضافه در پیش و پس مفعول غیرصریح در این بیت از رابعه اشاره کرد: «به عشقت اندر عاصی همی نیارم شد / به دینم اندر طاغی همی شوی به مثل»؛ یا به‌کاربردن کاف تصغیر به منظور تحبیب یا تحقیر در این بیت: «ترک از درم درآمد خندانک / آن خوب‌روی چابک مهمانک»؛ یا تشبیه اضمار در این بیت: «اگر دیوانه ابر آمد چرا پس / کند عرضه صبوحی جام زر بـاد» (نک‍ : محجـوب، 45-72؛ شمیسـا، 288). شعـر رابعـه از نظـر مختصات آوایی هم بسیار مهم است. از آن جمله، تشدید مخفّف که شمس قیس رازی در المعجم آن را «زیادت قبیح» خوانده است و «امـاله» که هر دو از ویژگیهـای سبک خراسانی‌‌انـد (نک‍ : همو، 268-275).
رابعه به ادب فارسی و عربی مسلط بود و به هر دو زبان شعر می‌سرود (عوفی، اوحدی، واله، همانجاها). غزلهای وی، سرشار از لطافت و معانی دل‌انگیز است و به فصاحت و حسن تأثیر معروف‌اند (صفا، 1 / 403؛ نیز نک‍ : محجوب، 79، 88، 94، 95).
رابعه را نخستین کسی دانسته‌اند که در قالب ملمع شعر سروده است. عوفی ملمعی از او را در لباب الالباب آورده است (2 / 549). از صنایع ادبی، تلمیح، مراعات نظیر، تشبیه (محسوس به محسوس)، جمـع، تفریق و ... در اشعارش مشهود است (نک‍ : همـانجـا؛ بی‌زار گیتی، 141-142). اشعار رابعه از نظر درون‌مایه و پیام، از دیگر اشعار این دوره چیزی کم ندارد و مانند بسیاری از سروده‌های سبک خراسانی از اصطلاحهای نجومی و طبی و کاربرد لغتهای مهجور خالی است و بسامد لغتهای عربی بسیار اندک است (نک‍ : همانجا). اشعار رابعه علاوه بر سادگی و روانی فکر و کلام، متضمن لطافت، وصف طبیعت، سوز عشق و شیفتگی و نیز کاربرد وزنهای مطبوع‌‌اند، اما در آنها اثری از حکمت و عرفان به معنی خاص وجود ندارد (نک‍ : صفا، 1 / 308، 403-405).

مآخذ

اوحدی بلیانی، تقی‌الدین، عرفات العاشقین، نسخۀ خطی موجود در کتابخانۀ ملی ملک، شم‍ 324‘5؛ بی‌زار گیتی، آزاده، «مؤلف مقتول، نگاهی به رابعه بنت کعب»، فصل زنان، به کوشش نوشین احمدی خراسانی و دیگران، تهران، 1383 ش، ج 4؛ جامی، عبدالرحمان، نفحات الانس، به کوشش مهدی توحیدی‌پور، تهران، 1336 ش؛ شفیعی کدکنی، محمدرضا، تعلیقات بر الٰهی‌نامۀ عطار، تهران، 1387 ش؛ شمیسا، سیروس، کلیات سبک‌شناسی، تهران، 1384 ش؛ صبا، محمدمظفر، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1332 ش؛ عطار نیشابوری، فریدالدین، الٰهی‌نامه، به کوشش محمدرضا شفیعی کدکنی، تهران، 1387 ش؛ عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم، طبقات نسوان، تهران، 1382 ش؛ عوفی، محمد، لباب الالباب، به کوشش محمد عباسی، تهران، 1361 ش؛ محجوب، محمدجعفر، سبک خراسانی در شعر فارسی، تهران، 1352 ش؛ مدبری، محمود، شرح احوال و اشعار شاعران بی‌دیوان، تهران، 1370 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعرا، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش.

آزیتا جمشیدنژاد اول