دهلران

دِهْلُران، شهرستان و شهری در استان ایلام.

نام‌گذاری

نام دهلران برگرفته از نامِ قوم لُر است؛ این منطقه ازآنجاکه از گذشته‌های دور زیستگاه اقوام لر بود، نخست به ده لر شهرت داشت و به‌تدریج به ده لُران، و سپس به دهلران تغییر نام یافت (فرهنگ ... ، 2 / 45).

شهرستان دهلران

بنابر قانون تقسیمات کشوری در 1395 ش / 2016 م، این شهرستان متشکل از 4 بخش به نامهای زرین‌آباد، مرکزی، موسیان و سراب میمه، 8 دهستان به نامهای سید ابراهیم، سید ناصرالدین، اناران، ابوغویِر، دشت عباس، نهر عنبر، تختان و گوراب، و 4 شهر به نامهای دهلران، پهله، موسیان و میمه به مرکزیت شهر دهلران بوده است («درگاه ... »، بش‍‌ ).
این شهرستان از شمال به شهرستان مهران، از خاور به شهرستان دره‌شهر، از جنوب به شهرستان دشت آزادگان (دشت میشان سابق در استان خوزستان)، و از غرب به مرز ایران و عراق محدود است. شهرستان دهلران سرزمینی کوهستانی است و رشته‌کوه کبیرکوه ــ که بلندترین قلۀ آن دینارکوه، 955‘1 متر از سطح دریـا بلندی دارد ــ در شمـال خاوری آن جای دارد. رودهـای میمه و دویریج زمینهای این شهرستان را آبیاری می‌کنند. آب‌و‌هوای آن در بخش کوهستانی معتدل مایل به گرم، و در خاور و جنوب گرم است و از نظر بارندگی جزو نواحی نیمه‌خشک به شمار می‌آید (جعفری، 578).
دشت دهلران از پهناورترین دشتهای استان ایلام است و میان رودهایی قرار گرفته است که از بلندیهای دینارکوه، حمرین و سنگ نادر سرچشمه می‌گیرند. حوضۀ آبریز این دشت، شامل رودهای میمه، دویریج و کرخه است ( فرهنگ، 1 / شش). رود میمه که مهم‌ترین رودخانۀ این منطقه محسوب می‌شود، سهم بسزایی در تغذیۀ آبهای زیرزمینی دشت دهلران دارد (فرج‌زاده، 41).
شهرستان دهلران در 1390 ش / 2011 م، دارای 399‘66 تن جمعیت بوده است («درگاه»، بش‍‌ ). اقتصاد این شهرستان برپایۀ کشاورزی، دامداری و صنایع دستی استوار است و مهم‌ترین پیشۀ مردم آن دامداری است. بخش موسیانِ این شهرستان دارای منابع عظیم نفتی است و در آنجا چاههای نفت بسیاری حفر شده، و مورد بهره‌برداری قرار گرفته است (محمودیان، 38-40).
دهلران زیستگاه طوایفی از لُران به نامهای جایروند، محمودوند، باپیروند و دوستعلی‌وند است ( ایرانیکا، VII / 221)؛ همچنین ایل کُرد، کایدخورده و گروههایی از عشایر عرب نیز در این شهرستان سکونت دارند ( فرهنگ، 2 / 28- 29). سردسیر ایل کُرد، کبیرکوه و صَیْمَره، و گرمسیر آنها، دامنه‌های کبیرکوه و دشتهای دهلران و آبدانان است (صفی‌نژاد، 436). یکی از طایفه‌های ایل کرد، «ماسپی» نام دارد. ماسپیان از روزگاران بسیار دور، در منطقۀ ایلام کنونی ساکن بوده‌اند. گویا آنها از نخستین گروههای آریایی بوده‌اند که به این سرزمین مهاجرت کرده، و کم‌کم نام خود را به این منطقه داده‌اند. طایفۀ ماسپی یادآور قومی به همین نام، در دورۀ هخامنشیان است. آنها در پیروزی کورش بر آخرین پادشاه ماد نقشی مهم داشته‌اند (مرادی، 217- 218). به عقیدۀ دیاکونف، ماسپیان یکی از قبایل مادها بوده‌اند (ص 90). امروزه گروههایی از آنان در دهلران، آبدانان، ایلام، اهواز و اندیمشک ساکن‌اند (مرادی، 218).

شهر دهلران

این شهر در °32 و ´41 عرض شمالی، و °47 و ´15 طول شرقی در دامنه‌های جنوبی و جنوب غربی دینارکوه جای دارد. دهلران دارای آب‌و‌هوای معتدل مایل به گرم است (پاپلی، 265؛ محمودیان، 38؛ جعفری، همانجا)، و در سرشماری سال 1395 ش، دارای 941‘32 تن جمعیت بوده است («درگاه»، بش‍‌ ). در 5کیلومتری شهر دهلران، چشمۀ آب گرمی وجود دارد که دارای ترکیبات گوگردی است و در درمان بیماریهای پوستی و رُماتیسمی حائز اهمیت است ( جغرافیا ... ، 62).
دهلران به‌سبب جای‌داشتن در مرز ایران و عراق، از نخستین روزهای آغازِ جنگ تحمیلی (شهریور 1359) مورد حملۀ دشمن قـرار گرفت. در همین زمان چاههای نفت دهلران توسط توپ‌خانۀ نیروهای عراقی، منفجر، و طعمۀ آتش گردید (حسینی، 107، 109). در روز بیست‌وسوم مهر همان سال عراقیها با پشتیبانی آتش توپ‌خانه توانستند به داخل شهر دهلران راه یابند و در آنجا مستقر گردند؛ اما دو روز بعد، نیروهای ایرانی دهلران را از دشمن پس گرفتند؛ گرچه ساختمانهای دولتی و خانه‌های مردم تخریب، و به آتش کشیده شده بود (تقویم ... ، 2 / 519، 558). دهلران پس از جنگ و بازسازی به یک شهر گردشگری تبدیل شد (محمودیان، همانجا).

اهمیت دشت دهلران

کاوشهایی که در محوطه‌های باستانی این دشت انجام شده، اهمیت باستان‌شناختی بسیاری بدان بخشیده است. این محوطه‌ها عبارت‌اند از: تپۀ علی‌کُش، چغاسفید، تپه‌سبز، فرخ‌آباد و موسیان (هول، 65). قرارداشتن دهلران در مسیر ارتباطی بین‌النهرین با نواحی داخلی ایران، از جملۀ عواملی دانسته شده که در شکل‌گیری استقرارهای دوران تاریخی و حتى پیش از آن، مؤثر بوده است و آثار آن به صورت تپه‌هایی در دشت دهلران بر جای مانده است. تپۀ علی‌کش که در حدود هفت‌کیلومتری شمال غربی موسیان جای دارد، از سرزمینهایی است که نخستین روستاها در آن شکل گرفته، و ساکنانش مدتهای طولانی در آنجا به سر برد‌ه‌اند (ملک‌احمدی، 34، 38- 39، 43).
دشت دهلران دارای آثاری متعلق به نخستین قومها و یا دست‌کم، یکی از کهن‌ترین اقوام یک‌جانشین است که از جملۀ نخستین دهکده‌های برپاشده به‌وسیلۀ انسان به شمار می‌آید. چنین به نظر می‌رسد که این دشت حدود 000‘5 تا 000‘10 سال پیش، برای سکونت گروههای انسانی، بسیار مناسب بوده است (رفیع‌فر، 69، 73). در اینجا مردمان بخش عمدۀ آذوقه خود را از گیاهان و جانوران تأمین می‌کرده‌اند؛ آنان به اهلی‌کردن حیوانات پرداخته، و خانه‌های گِلی و سپس، خانه‌هایی با پیِ سنگی پدید آورده‌اند (هول، 66). در این دوره تپه‌سبز، موسیان و فرخ‌آباد جزو مراکز جمعیتی به شمار می‌رفتند (نک‍ : همو، 65). در دورۀ استقرار آغازین در دشت دهلران، شیوۀ معیشتیِ آمیخته‌ای وجود داشته، و دامداری و کشاورزی ضرورتاً مکملِ شکار و گردآوری مواد غذایی بوده است. در آغاز هزارۀ 5 ق‌م، تراکم جمعیت در این دشت در مقایسه با مناطق دیگر غرب ایران در بالاترین میزان (جانسن، 564-565)، و در نیمۀ نخست هزارۀ 3 ق‌م در نقطۀ اوج استقرار خود بوده است (رایت، 351).
در کاوشهای دشت دهلران، از دوره‌های هخامنشی و پارتی آگاهی اندکی به دست آمده، درحالی‌که از دورۀ ساسانیان (ح 226-652 م) آگاهی بیشتری حاصل شده است. در کاوشهای باستان‌شناختی در دشت دهلران، 16 محوطه یافت شده است که گویا از دورۀ هخامنشی تا پارتی، محل استقرار بوده‌اند. در آن دوره حدود 35 تن در هر کمـ2 می‌زیسته‌اند (ونکه، 512).
درواقع، دورۀ ساسانی عصرِ افزایش تراکم جمعیت در دهلران به شمار می‌رود. در این دوره و سالهای آغازین اسلام، تراکم جمعیت تا حدود 75 تن در هر کمـ2 بوده است. همچنین در این دوره، سرمایه‌گذاریهای چشمگیری در زمینۀ کشاورزی در این سرزمین صورت گرفتـه بود. افزون بر این، قناتهای بسیاری ــ که برخی از آنها دو کمـ طول داشت ــ برای آوردن آب به دشت دهلران ایجاد شد. در بخش شمالی دشت نیز سدها و تراسهایی برای جمع‌کردن و تغییر مسیر آبهای باران ساخته شد. همین اقدامات باروری بیشتر زمینها و افزایش وسعت چراگاههای چادرنشینان را در پی داشت (همانجا).
استان ایلام ــ که دهلران در محدودۀ کنونی آن قـرار دارد ــ در دورۀ ساسانیان جزئی از سرزمین «پهله» / «فهله» به شمار می‌رفت، و از استانهای معروف ساسانیان بود. این استان پس از هجوم تازیان به ایران، «جبال» نامیده شد (علی‌بیگی، 24؛ محمودیان، 30)، و دهلران پس از این، با سرزمینهای دیگر جبال سرنوشت تاریخی مشترکی پیدا کرد.

مآخذ

پاپلی یزدی، محمدحسین، فرهنگ آبادیها و مکانهای مذهبی کشور، مشهد، 1367 ش؛ تقویم تاریخ دفاع مقدس (غرش توپها)، به کوشش سعید پورداراب، مرکز اسناد انقلاب اسلامی، تهران، 1384 ش؛ جانسن، گ. ا.، «نه‌هزار سال تغییر اجتماعی در غرب ایران»، باستان‌شناسی غرب ایران، به کوشش ف. هول، ترجمۀ زهرا باستی، تهران، 1393 ش؛ جعفری، عباس، دایرةالمعارف جغرافیایی ایران، تهران، 1379 ش؛ جغرافیای استان ایلام، وزارت آموزش و پرورش، تهران، 1381 ش؛ حسینی، یعقوب، جبهۀ جنوب در شهریور 1359، تهران، 1386 ش؛ «درگاه ملی آمار»، آمار (مل‍‌ )؛ دیاکونف، ا. م.، تاریخ ماد، ترجمۀ کریم کشاورز، تهران، 1345 ش؛ رایت، ه‍ . ت.، «پسکرانه‌های شوشان در دوران شکل‌گیری حکومتهای نخستین»، باستان‌شناسی ... (نک‍ : هم‍ ، جانسن)؛ رفیع‌فر، جلال‌الدین، «بررسی پدیدۀ فرهنگی نئولتیک در ایلام»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1379 ش، شم‍ 2؛ صفی‌نژاد، جواد، لرهای ایران (لر بزرگ، لر کوچک)، تهران، 1380 ش؛ علی‌بیگی، حسین، «فعالیتهای سیاسی خرم‌دینان در قلمرو ولایت ماسبذان ایلام»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1382-1383 ش، شم‍ 16-17؛ فرج‌زاده، منوچهر و عزت‌اللٰه سلاجقه، ارزیابی منابع بالقوۀ آبهای زیرزمینی با استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی (منطقۀ مورد مطالعه: دشت دهلرن)، مدرس، تهران، 1378 ش، شم‍ 4؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح (استان ایلام)، تهران، 1385-1386 ش؛ محمودیان، حبیب‌اللٰه، جغرافیای تاریخی و گردشگری شهرستان دهلران، ایلام، 1393 ش؛ مرادی‌مقدم، مراد، تاریخ سیاسی اجتماعی کردهای فیلی در عصر والیان پشتکوه (ایلام)، تهران، 1385 ش؛ ملک‌احمدی، نریمان، «سیر شکل‌گیری اولین دهکدۀ ایلامی در تپۀ باستانی علی‌کش دهلران»، فرهنگ ایلام، ایلام، 1381 ش، شم‍ 11 و 12؛ ونکـه، ر. ج.، «غرب ایـران در دورۀ پـارت ـ ساسانی»، باستان‌شناسی ... (نک‍ : هم‍ ، جانسن)؛ هول، ف.، «باستان‌شناسی دورۀ روستانشینی»، همان؛ نیز:

Amar, www.amar.org.ir / Default.aspx?tabid=274 (acc. Aug. 2017); Iranica.

محسن احمدی