دزفول، مسجد جامع

دِزْفول، مَسْجِدِ جامِع، مسجدی واقع در میدان امام خمینی (فلکه) دزفول. هستۀ مرکزی مسجد صحنی به ابعاد تقریبی 5 / 27×26 متر است (امام، مسجد ... ، 15) که از دو سمت شمالی و غربی محاط با دیوار، از سمت شرقی محدود به رواق، و از سمت جنوب محدود به شبستان است. ساختار هر 4 وجه مشابه هم است: طاقی بزرگ در میان و دو طاق کوچک در هریک از طرفین؛ با این تفاوت که در دو وجه شمالی و غربی به‌جای طاق، طاق‌نما وجود دارد (پیشوایی). بنابراین، مسجد جامع دزفول در شمار مساجد دوایوانی ایران است که دو ایوانش در دو وجه مجاور (جنوبی و شرقی) واقع شده است.
در پشت ایوان و رواق شرقی، شبستانی کهن با ابعاد تقریبی 14×5 / 6 متر قرار دارد که به «غریب‌خانه» معروف است (امام، همان، 18). این شبستان دالانی منفرد، شامل ردیفی از طاق و تویزۀ منتهی به یک محراب است (پیشوایی). به‌جز غریب‌خانه، مسجد یک شبستان دیگر هم دارد که در جانب قِبلی واقع است. این شبستان با ابعاد تقریبی 31×20 متر جمعاً 20 ستون دارد که در 4 ردیف شرقـی ـ غربـی، و 5 ردیـف شمالی ـ جنوبـی سامان گرفته است. ستونها از سنگ تراش، و طاق و تویزه‌ها از جنس آجر است. فاصلۀ همۀ ستونها 5 / 3 متر است که با گنبدهایی با طرحهای متنوع آجری پوشانده شده، جز ردیف ستونهای پشت ایوان قِبلی که به فاصلۀ 7 متر از یکدیگر قرار دارند، و دارای پوشش طاق ضربی‌اند (امام، همان، 31، تاریخ ... ، 548- 549؛ پیشوایی). در همین راستا، محرابی گچ‌اندود و منبری سنگی قرار دارد. مسجد فاقد گنبدخانه است (پیشوایی). در طرفین ایوان قِبلی دو گلدسته به ارتفاع 15 متر برآمده که با پوششی از طرحهای مختلف کاشی به 5 بخش تقسیم شده است (امام، همان، 551، مسجد، 51-52).

در مجاورت دیوارۀ شمالی صحن، درگاه زیرزمین (شوادان) قرار دارد که با 25 پله در عمق 19متری زمین قرار گرفته است. ابعاد زیرزمین تقریباً 3×5 / 16× 8 متر است. در سمت غربی آن، یک اتاق کوچک و بر سقفش، روزنه‌ای منتهی به حیاط مسجد وجود دارد؛ این زیرزمین کتیبه‌ای به تاریخ 1253 ق (مقارن با اوایل سلطنت محمد شاه قاجار) دارد که احتمالاً تاریخ تعمیر آن است. در منتهاالیه شرقی مسجد، به‌جای حوض‌خانۀ قدیمی وضوخانه‌ای نو ساخته‌اند و در جانب شمالی صحن نیز سردرِ مسجد و 3 اتاق جدیدالاحداث وجود دارد (همو، تاریخ، 553-554، مسجد، 35، 57؛ پیشوایی).
دیواره‌های صحن انباشته از نقوش و نوشته‌هایی با طرح معقلی است که با آجرهای لعاب‌دار در 3 رنگ سفید و آبی و سیاه پدید آمده است. در نوشته‌ها، تکرار نامهای الله و محمد و علی بسیار است. شبستان غریب‌خانه گچ‌اندود و فاقد تزیینات است؛ اما در شبستان قِبلی چند نوع آرایه به چشم می‌خورد: ازجمله آجر لعاب‌دار در سقف، سه‌کنج در ستونهای سنگی، آرایه‌های گل و سرو بر سنگهای ستون، و جز آن (پیشوایی). بخش عمدۀ سقفهای شبستان قِبلی از گنبدهای آجری است که در آنها طرحهای گوناگون مقرنس، ساده، ترنجی، یا به قول اهالی «گلییه» به کار رفته است (امام، تاریخ، 550).
اعتمادالسلطنه برپایۀ گفتۀ امام جمعۀ دزفول، تاریخ تقریبی ساخت مسجد را پیش از سدۀ 10 ق / 16 م می‌داند (4 / 2008- 2009)؛ اما در دهه‌های اخیر، همۀ صاحب‌نظران بنیان این مسجد را مربوط به اوایل دورۀ اسلامی، و توسعۀ آن را در سده‌های 7 و 12 ق / 13 و 18 م دانسته‌اند (افشار، 1 / 341-342؛ مشکوٰتی، 116؛ میریان، 241). منشأ همۀ این اظهارنظرها مقاله‌ای است با عنوان «ایوان کرخه و جامع دزفول» از مصطفوی که در 1318 ش / 1940 م نگاشته شده و در آن، نویسنده معتقد است که شبستان «غریب‌خانه» کهن‌ترین قسمت مسجد و مربوط به سدۀ 3 یا 4 ق / 9 یا 10 م است و شبستان قِبلی را بعدها در سدۀ 7 ق / 13 م به مسجد افزوده‌اند (ص 69). نکتۀ دیگری که بارها دربارۀ مسجد جامع دزفول گفته شده، تأثیرپذیری آن از ایوان کرخه (دورۀ ساسانی) و مسجد جامع شوشتر است (افشار، 1 / 342؛ مشکوٰتی، همانجا) که آن نیز برگرفته از گمانه‌زنیهای مندرج در مقالۀ یادشدۀ مصطفوی (ص 68، 70) است. سبب این حدس و گمان نخست شباهت «غریب‌خانه» با آثار باقی‌مانده از ایوان کرخه (همانجا) و دوم شباهت ستونهای سنگی شبستان مسجد به مسجد جامع شوشتر است (اقتداری، 415).
کهن‌ترین سند مکتوب مربوط به مسجد، که تقریباً از دید همۀ صاحب‌نظران پنهان مانده، وقف‌نامه‌ای به تاریخ 1051 ق / 1641 م، متعلق به دو حمام مردانه و زنانۀ وقف مسجد است (امام، مسجد، 79-84). بنابر این سند می‌توان تاریخ مسجد را تا زمان شاه صفی (سل‍ 1038-1052 ق / 1629-1642 م) به عقب برد. پس از این نوشته، قدیم‌ترین سند موجود کتیبه‌ای است در ایوان شرقی مسجد، مورخ 1110 ق / 1698 م (مشکوٰتی، همانجا؛ گنج‌نامه، 7(1) / 128) که مقارن با سلطنت شاه سلطان حسین صفوی (سل‍ 1105-1135 ق / 1694-1723 م) است (امام، همان، 23). جز این کتیبه، 12 کتیبۀ دیگر نیز در جای‌جای مسجد وجود دارد که بعضاً شامل نام بانیان و معماران و تاریخ ساخت‌وسازها و یا مرمتهای مکرر است ( گنج‌نامه، همانجا). کتیبه‌های سردر و دیوارۀ شمالی مسجد در زمان جنگ میان ایران و عراق از بین رفته است (پیشوایی).
تاریخ تطور مسجد جامع دزفول را باید براساس همین کتیبه‌ها دنبال کرد. از کتیبه‌ها آشکار است که صورت کنونی مسجد تدریجاً شکل گرفته و از ابتدا چنین طرحی نداشته است. صورت مسجد نیز تا حدی مؤید این حدس است، ازجمله دوایوانی‌بودن مسجد، قرارگرفتن دو ایوان در جبهه‌های مجاور، در یک راستا نبودن سردر و ایوان قِبلی (پیشوایی)، و انحراف جهت قبله در حیاط (امام، تاریخ، 552، مسجد، 65). البته ممکن است مسائل دیگری ــ همچون واقع‌شدن مسجد در بافت شهری و وجود بناهای مجاور ــ مانع طرح‌اندازی مسجدی با هندسۀ منتظم و تقارن کامل شده باشد؛ اما ساخت تدریجی مسجد نیز در این امر بی‌تأثیر نبوده است.
به ظنّ قوی، هستۀ اولیۀ مسجدْ شبستان شرقیِ «غریب‌خانه» است که احتمالاً در ابتدا، بنایی منفرد با مدخلی مجزا (مصطفوی، 69- 70؛ امام، همان، 18، 19، 23) و محرابی جداگانه بوده است. همچون غریب‌خانه، تاریخ‌گذاری شبستان قِبلی نیز با حدس و گمان همراه است. محققان مختلف تاریخ ساخت آن را مربوط به سده‌های 6، 7، 8 ق / 12، 13، 14 م (دایرةالمعارف ... ، 2 / 2765؛ مصطفوی، 69؛ امام، همان، 39) دانسته‌اند؛ اما نکتۀ مشترک و مستتر در همۀ این نوشته‌ها این است که ساخت آن دومین مرحله از مراحل ساخت بنا بوده است.
در سومین مرحله، بنابر کتیبۀ زیر ایوان، «استاد عبدالحسین» ایوان شرقی را در 1110 ق می‌سازد (امام، همان، 25). از وضع رواق شرقی آشکار است که آن نیز در همان زمان ساخته شده است (پیشوایی). پس از آن، به فاصلۀ کوتاهی، سردر مسجد یا «باب‌الکبیر» (امام، تاریخ، 555) در 1157 ق / 1744 م ساخته شده که چهارمین مرحله از مراحل ساخت بنا ست. البته ممکن است این تاریخ مربوط به مرمت سردر باشد (افشار، 1 / 342؛ دایرةالمعارف، همانجا)؛ زیرا بنابر بعضی از شواهد، بنیان آن در 1143 ق / 1730 م آغاز شده (امام، مسجد، 16، تاریخ، 554) و به‌علاوه، در جدارۀ داخلی آن قطعه‌سنگی به تاریخ 1114 ق وجود داشته است (همو، مسجد، 63-64).
در مرحلۀ پنجم، گلدسته‌های مسجد در سدۀ 12 ق / 18 م (افشار، همانجا؛ مشکوٰتی، 116) و احتمالاً به روزگار حکومت محمدعلی میرزا دولتشاه (1203-1237 ق / 1789-1822 م) ساخته شده است (امام، تاریخ، 551، مسجد، 51). البته برخی آنها را متعلق به سدۀ 13 ق / 19 م دانسته‌اند (دایرةالمعارف، همانجا). در ششمین مرحله، در سالهای 1321 و 1337 ق دیوارهای غربی و شمالی صحن به هیئت امروزین درآمده است (امام، همان، 49، 56).
بنای مسجد جامع دزفول در 1346 ش تعمیر اساسی شد؛ اما در 1360 ش بخشهای شمال و شمال شرقی مسجد بر اثر حملات موشکی عراق ویران گردید که امروزه بازسازی شده است. در این بازسازی، سردر و جبهۀ شمالی مسجد از حیث شکل و اندازه به کلی تغییر کرده است ( گنج‌نامه، همانجا).
بنای مسجد جامع دزفول به شمارۀ 287 به ثبت آثار تاریخی ایران رسیده است (مشکوٰتی، همانجا).

مآخذ

اعتمادالسلطنه، محمدحسن، مرآة البلدان، به کوشش عبدالحسین نوایی و هاشم محدث، تهران، 1368 ش؛ افشار سیستانی، ایرج، خوزستان و تمدن دیرینۀ آن، تهران، 1373 ش؛ اقتداری، احمد، آثار و بناهای تاریخی خوزستان، تهران، 1375 ش؛ امام، محمدعلی، تاریخ خوزستان، به کوشش ع. روح‌بخشان، تهران، 1379 ش؛ همو، مسجد جامع دزفول و تاریخچۀ آن، به کوشش محمدحسین حکمت‌فر و عبدالرضا حسن‌پور، دزفول، 1389 ش؛ پیشوایی، حمیدرضا، تحقیقات میدانی؛ دایرةالمعارف فارسی؛ گنج‌نامه، به کوشش کامبیز حاجی‌قاسمی، تهران، 1383 ش؛ مشکوٰتی، نصرالله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، تهران، 1349 ش؛ مصطفوی، محمدتقی، «ایوان کرخه و جامع دزفول»، ماهنامۀ آموزش و پرورش، تهران، 1318 ش، س 9، شم‍ 7- 8؛ میریان، عباس، جغرافیای تاریخی سرزمین خوزستان، تهران، 1352 ش.

حمیدرضا پیشوایی