دز،

دِز، از مهم‌ترین شاخه‌های رودخانۀ کارون، جاری در استانهای لرستان و خوزستان، و نیز نام سدی در شمال شرقی شهر دزفول.
رودخانۀ دز با حوضۀ آبریزی به مساحت حدود 500‘22 کمـ2 و درازای حدود 520 کمـ ، از دو شاخابۀ اصلی و شمار بسیاری ریزابه‌های کوچک تشکیل می‌شود. شاخابه‌های اصلی آن عبارت‌اند از رودخانه‌های زالکی (آب بختیاری) و سزار. رودخانۀ زالکی از دامنه‌های زردکوه بختیاری در استان چهارمحال و بختیاری، نزدیک به سرچشمه‌های اصلی رودخانه‌های کارون و زاینده‌ر‌ود، سرچشمه می‌گیرد (افشین، 1 / 283-285؛ جعفری، 226). رودخانۀ سزار، دیگر شاخۀ اصلی رودخانۀ دز، از شمال استان لرستان و در نزدیکی بروجرد، از کوههای سیلاخور سرچشمه گرفته و از شهر دورود می‌گذرد و در مسیر خود به سوی جنوب شرقی، ریزابه‌های سرازیرشده از اشترانکوه را دریافت می‌دارد؛ این رودخانه پس از طی مسیری در حدود 210 کمـ و گذر از دره‌های عمیق و گودالهای پرشمار، در روستای دوآب، از توابع بخش سفیددشت خرم‌آباد، به رودخانۀ زالکی می‌پیوندند و رودخانۀ دز را پدید می‌آورد. گفتنی است در برخی منابع و نقشه‌ها، رودخانۀ سزار را از محل دورود به بعد، آب‌دز نیز می‌خوانند (افشین، 1 / 284، 285، 298؛ ایرانیکا، I / 43).
رودخانۀ دز در مسیر پرپیچ‌وخم و شیب‌دار خود به سوی درۀ میان کوههای مالگه‌مراد و کرناس جریان می‌یابد و آب رودخانۀ کرناس را دریافت می‌کند و با ورود به درۀ غربی کوه برآفتاب، به موازات خط آهن دورود ـ اندیمشک به سوی جنوب ادامۀ مسیر می‌دهد. در راه، رودخانۀ آب‌گورپه با آن درمی‌آمیزد و برابر دماغۀ جنوبی کوه دز، نخست آب رودخانۀ شیوین و سپس آب رودخانۀ آب‌تهلاب را دریافت می‌دارد و از طریق درۀ شمالی کوه لنگر به سوی دریاچۀ سد دز جاری می‌گردد. سد دز در شمال شرقی مرکز شهرستان اندیمشک بر روی این رودخانه احداث شده است. رودخانۀ دز در دریاچۀ سد دز، با رودخانه‌هایی چون دمدم، مازو، لیوس و گلال تنگسر می‌پیوندد و پس از عبور از سد، به درۀ تنگی میان بلندیهای قلعه‌شهیان و کوه مختار وارد می‌شود و با گذر از دهستانهای لیوس، شهی و سردشت از بخش سردشت به شهرستان دزفول می‌رسد و در آنجا رودخانۀ تابیران به آن می‌ریزد (جعفری، 227- 228؛ افشین، 1 / 284، نیز حاشیۀ 1؛ فرهنگ ... آبادیها ... ، 69 / 160؛ فرهنگ ... رودها ... ، 4 / 122). در آنجا رودخانه به‌تدریج از کوهستان خارج می‌شود و مسیر خود را در بستری گسترده در جلگۀ خوزستان و دشت جنوبی دزفول پیش می‌گیرد. این رودخانه در ادامه ریزابه‌هایی مانند آب بالارود و رودخانۀ گلال را دریافت می‌کند و با متمایل‌شدن به شرق، مرز میان شهرستانهای شوشتر و اهواز را تشکیل می‌دهد و سرانجام در بند قیر، واقع در 40کیلومتری شمال شرقی اهواز، به رودخانۀ کارون می‌ریزد (جعفری، 228؛ افشین، 1 / 284).
پوشش گیاهی در ارتفاعات پایین‌دست حوضۀ آبریز رودخانۀ دز کم است و با افزایش ارتفاع و نزدیک‌شدن به شاخابه‌های رودخانه ‌انبوه‌تر می‌گردد. بلندی سرچشمۀ این رودخانه به‌طور میانگین 000‘2 متر است. رودخانۀ دز بخش عمده‌ای از آب مورد نیاز برای کشاورزی در استان خوزستان را تأمین می‌کند و از این جهت اهمیت ویژه‌ای دارد (همانجا؛ جعفری، 226؛ فرهنگ ... رودها، همانجا).

جغرافیای تاریخی

 سازه‌های به‌جا‌مانده از دورۀ باستان و یافته‌های باستان‌شناختی در حوالی رودخانۀ دز نشان از آن دارد که کناره‌های این رودخانه همچون رودخانه‌های کارون و کرخه در دشت خوزستان از دورۀ پیش از تاریخ مورد توجه انسانهایی بوده که دست از شکار کشیده و از کوهها به سوی دشتها سرازیر شده‌ و زندگی یک‌جانشینی برپایۀ کشاورزی را اختیار کرده‌ بودند. یافته‌های اطراف رودخانۀ دز، دیرینگی سکونت انسان در حاشیۀ آن را به هزارۀ 4 ق‌م می‌رساند (نک‍ : آمیه، 30-31). مهم‌ترین سازۀ به‌جامانده از عهد باستان در حوالی این رودخانه‌، معبد ایلامی چغازنبیل است که در زمان اونتاش ـ گال (سل‍ 1265-1245 ق‌م) بنا گردیده است (گیرشمن، I / 7؛ مجیدی، 123). در عهد ایلامیان کرانه‌های رودخانۀ دز از مراکز مسکونی بوده و ایالت آوان در شمال غربی شوش در کنار رودخانه‌های دز و کرخه شکل گرفته بوده است (بیانی، 2). آشوربانیپال در کتیبه‌ای که شرح لشکرکشی خود به سرزمین ایلام را در آن نگاشته، از رودخانۀ دز با نام ای‌تی‌ته نام برده است. این نام کهن‌ترین نامی است که از رودخانۀ دز به ما رسیده است (کریمی، 83، نیز حاشیۀ 2).
در دورۀ هخامنشیان، قدر مسلم شبکۀ آبیاری گسترده‌ای در دشت خوزستان منشعب از 3 رودخانۀ بزرگ آن، یعنی دز، کرخه و کارون، وجود داشته است که آثاری از آنها باقی نمانده، یا آنکه این آثار به دوره‌های دیگر نسبت داده شده است. نام شماری از جویبارهایی که از سمت راست و چپ رودخانۀ دز پس از سرازیرشدن از کوهستان به جلگه از آن جدا می‌شده، در برخی کتابهای تاریخی بازمانده است. جویبارهایی که از سمت چپ رودخانۀ دز جدا می‌‌شده، کشتزارهای پیرامون شهر جندیشاپور را آبیاری می‌کرده، و سپس وارد سرزمین مناذر کوچک، واقع در زمینهای میان دو رود دز و کارون می‌شده است. همچنین جویبارهایی که از سمت راست رودخانۀ دز منشعب می‌شده، سرزمین مناذر بزرگ، واقع در میان کرخه و دز را آبیاری می‌کرده است (کورس، 186؛ میریان، 233؛ امام، «پایه‌ها ... »، 282).
در دورۀ ساسانیان شاهراهی که فارس را به تیسفون متصل می‌ساخت، از رودخانۀ دز می‌گذشت؛ ازاین‌رو، برای سهولت رفت‌وآمد، گویا پلی در دورۀ شاپور اول (سل‍ 241-272 م) بر روی دز ساخته شد. این پل از چنان اهمیتی راهبردی برخوردار بوده است که برای محافظت از آن، دژی در کنارش ساخته شده بود (اقتداری، 1 / 594، 596؛ کورس، همانجا؛ سیادت، 1 / 166؛ امام، تاریخ ... ، 228). بعدها این رودخانه را به نام پل و دژ محافظ آن، «آب دزپل» یا «آب دزفول» خوانده‌اند (نک‍ : حمدالله، 215). منابع جغرافیایی نخستین سده‌های اسلامی از پل رودخانۀ دز و دژ محافظ آن یاد کرده‌اند. اصطخری (ص 197) این پل را قنطرۀ اندامش، و حمدالله مستوفی (ص 111) پل اندیمشک خوانده‌اند. برپایۀ برخی از منابع جغرافیایی، دژ محافظ پل رودخانۀ دز، روناش نام داشته که در برخی از منابع، قصر روناش نیز ضبط شده است (مقدسی، 405؛ یاقوت، 4 / 111). امروزه نام روناش در نام محله‌ای در غرب شهر دزفول موسوم به رعناش یـا رعنا در کـرانۀ راست
 رودخانۀ دز باقی است؛ این محله در کنار ویرانه‌های پل تاریخی رودخانۀ دز جای دارد (امام، همانجا، نیز 230؛ اقتداری، 1 / 440). با توجه به آنکه در منابع سده‌های نخستین اسلامی از رودخانۀ دز با نام جندیشاپور یاد شده است، می‌توان نتیجه گرفت که در زمان ساسانیان نیز این رودخانه بدین نام خوانده می‌شده ‌است (نک‍ : ابن‌خردادبه، 176؛ ابن‌رسته، 90-91). سبب این نام‌گذاری ازآن‌رو بـوده که رودخانـۀ دز از شهر مهم جندیشاپـور می‌گذشته و ایـن رودخانه را تا چندین سده بدین نام می‌خوانده‌اند. به نوشتۀ حمدالله مستوفی در سدۀ 8 ق / 14 م، نام آب دز یا آب دزفول جایگزین نام رود جندیشاپور شده است (ص 215).

سد دز

 در دهۀ 1330 ش، با هدف تنظیم و استفاده از آب رودخانه‌های مهم دشت خوزستان، آبیاری زمینهای کشاورزی اطراف، ذخیره‌سازی گستردۀ آب، تولید برق و نیز جلوگیری از بروز سیل در کارون و بخش جنوبی دز، احداث سدی در حدود 20کیلومتری شمال شرقی دزفول در دستور کار قرار گرفت. مطالعه دربارۀ کیفیت این سد از 1335 ش آغاز گشت و ساخت آن پس از نقشه‌برداری و بررسیهای لازم، با همکاری چند شرکت خارجی در درۀ عمیق کوه تنکوان آغاز شد. ارتفاع تاج این سد بتونی قوسی 203 متر و طول تاج آن 212 متر است. وسعت دریاچۀ پشت سد حدود 63 کمـ2 و گنجایش تقریبی آن 4 / 3 میلیارد مـ3 است. سد مخزنی دز در 1341 ش به نام سد محمدرضا پهلوی به بهره‌برداری رسید (سدها ... ، 32؛ سدسازی ... ، 34-35، 45؛ افشین، 1 / 284، حاشیۀ 1؛ رشیدیان، 54، 118، 120-121). با افتتاح این سد چندمنظوره، آب مورد نیاز برای آبیاری زمینهای کشاورزی به مساحت حدود 125هزار هکتار ــ که تا پیش از ساخته‌شدن سد، آب کافی در اختیار نداشتند ــ و نیز آبیاری حدود 35هزار هکتار از زمینهای جدید کشاورزی تأمین شد. احداث سد دز، سبب ایجاد تغییراتی بزرگ در گوناگونی و افزایش مقدار محصولات استان خوزستان شد، اما از سوی دیگر گسترش زمینهای آبیاری‌شده، مشکلاتی را از نظر اجتماعی و اقتصادی برای ساکنان سنتی این منطقه به وجود آورده است (سدسازی، 35-36؛ سدها، 32- 39).

مآخذ

ابن‌خردادبه، عبیدالله، المسالک و الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1306 ق / 1889 م؛ ابن‌رسته، احمد، الاعلاق النفیسة، به کوشش دخویه، لیدن، 1309 ق / 1891 م؛ اصطخری، ابراهیم، مسالک الممالک، به کوشش دخویه، لیدن، 1870 م؛ افشین، یدالله، رودخانه‌های ایران، تهران، 1373 ش؛ اقتداری، احمد، دیار شهریاران، تهران، 1353 ش؛ امام شوشتری، محمدعلی، «پایه‌های کهن حقوقی در آبیاری ایرانشهر»، آب و فن آبیاری در ایران باستان، تهران، 1355 ش؛ همو، تاریخ جغرافیایی خوزستان، تهران، 1331 ش؛ بیانی، شیرین، مقدمه بر تاریخ عیلام پیر آمیه، تهران، 1349 ش؛ جعفری، عباس، رودها و رودنامۀ ایران، تهران، 1376 ش؛ حمدالله مستوفی، نزهة القلوب، به کوشش لسترنج، لیدن، 1331 ق / 1913 م؛ رشیدیان، نیره‌زمان، نگاهی به تاریخ خوزستان، تهران، 1367 ش؛ سدسازی در ایران، سازمان برنامه، دفتر اطلاعات و گزارشها، تهران، 1347 ش؛ سدهای بزرگ ایران، فعالیتهای عمرانی برنامۀ دوم، سازمان برنامه، دفتر روابط عمومی، تهران، 1342 ش؛ سیادت، موسى، تاریخ خوزستان از سلسلۀ افشاریه تا دوران معاصر، قم، 1379 ش؛ فرهنگ جغرافیایی آبادیهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1370 ش؛ فرهنگ جغرافیایی رودهای کشور، سازمان جغرافیایی نیروهای مسلح، تهران، 1384 ش؛ کریمی، بهمن، راههای باستانی و پایتختهای قدیمی غرب ایران، تهران، 1329 ش؛ کورس، غلامرضا، «مهارکردن رودخانه‌ها و طرز تقسیم و استفاده از نیروی آب در ایران باستان»، آب ... (نک‍ : هم‍ ، امام شوشتری)؛ مجیدی خامنه، بتول، «شهر سلطنتی دور ـ اونتاش و بنای هنری ـ مذهبی چغازنبیل»، مجلۀ دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی دانشگاه شهید چمران، اهواز، 1384 ش، شم‍ 1؛ مقدسی، محمد، احسن التقاسیم، به کوشش دخویه، لیدن، 1906 م؛ میریان، عباس، جغرافیای تاریخی سرزمین خوزستان، تهران، 1352 ش؛ یاقوت، بلدان؛ نیز:

Amiet, P., Elam, Archee, 1966; Ghirshman, R., Tchoga Zanbil (Dur-Untash), Paris, 1966; Iranica.

علیرضا بنی‌جانی