دحلان

دَحْلان، شهاب‌الدین ابوالعباس احمد بن زینی (1231- محرم 1304 ق / 1816- اکتبر 1886 م)، عالم مشهور مکی.
گفته‌اند که نسب او از طریق شیخ عبدالقادر گیلانی (د 561 ق / 1166 م) به سادات حسنی می‌رسید («ترجمة ... »، 5؛ برای صحت و سقم انتساب خاندان عبدالقادر گیلانی به سادات حسنی، نک‍ : تاذفی، 3؛ قس: ابن‌طقطقى، 95-96؛ ابن‌عنبه، 130). وی در مکه به دنیا آمد (کتانی، 1 / 390؛ مجاهد، 1 / 265) و در محضر استادانی چون محمد سعید مقدسی، بشری جبرتی، حامد عطار و دیگران علم آموخت. مهم‌ترین استاد او در حدیث، عثمان دمیاطی بود و از شیوخ دیگری چون قاضی ارتضا علی هندی، شمس‌الدین محمد حبشی باعلوی و یوسف صاوی حدیث شنید. به نوشتۀ کتانی، بیشتر اسانید او در حدیث به شیوخ مصری می‌رسید (همانجا). وی همچنین، طریقت باعلوی (ه‍ م) را از شمس‌الدین محمد حبشی باعلوی، عمر بن عبدالله جفری مدنی و سید عبدالرحمان سقاف باعلوی دریافت، و مختصر اسانید الباعلویین از عبدالله بن احمد بِلفگیه را در یک مجلس، نزد ابوبکر بن عبدالله عطاس قرائت کرد (مجاهد، همانجا؛ برای شماری از استادان او، نک‍ : ابوالخیر، 88، 113، 337).
دحلان پس از مرگ محمد حبشی، و از حدود سال 1281 ق / 1864 م، سمت افتای شافعیان مکه را به دست آورد (نک‍ : بیطار، 1 / 181-182؛ مجاهد، همانجا؛ نمونه‌ای از فتاوای وی را، نک‍ : دمیاطی، 2 / 380؛ جاوی، 33، 281)، اما در واپسین سال حیات، از این مسئولیت برکنار شد (ابوالخیر، 421). او برخی از تألیفاتش را در نخستین چاپخانۀ مکه، که در زمان وی پدید آمد و خود بر آن نظارت داشت، به چاپ رسانید (مجاهد، همانجا؛ نیز نک‍ : شیخو، 2 / 97). دحلان مورد احترام و اکرام خاندان حکومتگر شریفان مکه بود (بیطار، 1 / 183) و دوستی با آنها موجب شد تا او اطلاعات شفاهی و کتبی فراوانی دربارۀ آنها به دست آورد و در آثار خویش استفاده کند (EI2؛ برای بررسی کلی این موضوع، نک‍ : توفیق، 83-84).
دحلان در سفر شیخ عون الرفیق، شریف مکه، به مدینه، همراه وی بود (شیخو، همانجا) و اندکی بعد به احتمال بسیار، در مکه درگذشت و هم در این شهر مدفون شد (بیطار، کتانی، همانجاها؛ قس: شیخو، مجاهد، همانجاها؛ طاهر، 1 / 284، 372، که مرگ او را در مدینه آورده‌اند).
در وصف دحلان گفته‌اند که او از بزرگ‌ترین عالمان حجاز شناخته می‌شد (بیطار، همانجا) و به تدریس، به‌ویژه حدیث، دل‌بستگی تمام داشت (کتانی، 1 / 391) و طالبان علم را به تعلیم ساکنان مناطق صحرایی در حجاز و شام و یمن تشویق می‌کرد (مجاهد، همانجا). دحلان طیف وسیعی از علوم را همچون نحو و منطق و معانی و بیان و تفسیر و حدیث و تصوف تدریس می‌کرد (ابوالخیر، 295، 345، 506) و شاگردان بسیاری در محضر او دانشهای مذکور را فراگرفتند (مثلاً نک‍ : همو، 73-74، 75، 91، 103، 110، 228، 343).
گفتنی است که ابوبکر بکری بن محمد شطّا دمیاطی (1266-1310 ق / 1850-1892 م)، از شـاگـردان دحـلان (دربــارۀ او، نک‍ : ابوالخیر، 143-145)، کتابی دربارۀ وی با نام تحفة الرحمٰن فی مناقب شیخنا سیدی احمد دحلان تألیف کرد (کتانی، 1 / 392)؛ این کتاب در 1305 ق در مصر چاپ شده است (سرکیس، 1 / 578).

آثـار

غالب آثار متنوع دحلان در زمینه‌هایی مانند ادبیات عرب، فقه، عقاید، تاریخ و تجوید به چاپ رسیده است؛ مانند: الازهار الزینیة فی شرح متن الالفیة (1294 ق)؛ رسالة فی جواز التوسل (1325 ق)؛ رسالة فی ذکر ما ورد فی وعد الصلاة و وعیدها (1392 ق)؛ رسالة فی الرد علی الشیخ سلیمان افندی (1301 ق)؛ رسالة فی کیفیة المناظرة مع الشیعة (همراه کتاب الحجج القطعیة از سویدی)؛ رسالة النصر فی ذکر وقت صلوٰة العصر (1304 ق)؛ شرح الآجرومیة (1297 ق)؛ الفتح المبین فی فضائل الخلفاء الراشدین و اهل بیت الطاهرین (1300 ق)؛ مجموعۀ رسائل شامل 3 رساله: «فی الجبر و المقابلة»، «رسالة فی الوضع»، و «رسالة فی المقولات» (1292 ق) (برای فهرستی از آثار چاپی و خطی دحلان، نک‍ : توفیق، 86-87؛ سـرکـیـس، 1 / 990-992؛ مـجـاهـد، 1 / 265-266؛ نیـز نک‍ : GAL, II / 248; GAL, S, II / 811). اما مهم‌ترین آثار او اینها ست:

1. اسنی المطالب فی نجاة ابی طالب

این رساله (قاهره، 1305 ق) خلاصه‌ای است از کتابی تألیف برزنجی (ه‍ م)، در اثبات ایمان ابوطالب؛ و دحلان، چنان‌که خود تصریح کرده، ادلۀ مؤلف را در موضوع مذکور پسندیده و آنها را در این رساله خلاصه کرده است (ص 2-3). این کتاب، با عنوان ابوطالب چهرۀ درخشان قریش، به قلم محمد مقیمی به فارسی ترجمه، و در 1352 ش در تهران منتشر شده است (برای ترجمۀ اردو، نک‍ : آقابزرگ، 4 / 78).

2. تاریخ الدول الاسلامیة بالجداول المرضیة

این کتاب که براساس دولتهای اسلامی تنظیم شده، شامل مقدمه و 10 باب است و تاریخ خلفا و سلاطین را در سرزمینهای شرق و غرب اسلامی در بر می‌گیرد و با بیان ملوک اندلس و مغرب پایان می‌یابد (سرکیس، 1 / 990). این کتاب نخستین‌بار در 1306 ق در بولاق به چاپ رسیده است.

3. خلاصة الکلام فی بیان امراء البلد الحرام

یکی از مهم‌ترین آثار دحلان در تاریخ مکه، که براساس والیان این شهر مقدس از زمان حضرت رسول (ص) تا روزگار مؤلف (1299 ق / 1882 م) تنظیم شده است. مهم‌ترین و بزرگ‌ترین بخش این کتاب، به دورۀ حکومت امرای عثمانی و شریفان حجاز، پس از 1256 ق / 1840 م، اختصاص یافته است. دوستی و پیوند دحلان با 4 تن از شریفان مکه در این دوره، اهمیت گزارشهای این کتاب را دوچندان کرده است (نک‍ : توفیق، 5-6). این کتاب نخستین‌بار در 1305 ق در بولاق چاپ شد، اما با توجه به اهمیت آن بخش از کتاب، که دحلان به ثبت حوادث دورۀ حکومت عثمانی بر حجاز پرداخته، محمد امین توفیق، بخش مذکور را، شامل سالهای 1256-1300 ق / 1840-1883 م، با عنوان تاریخ اشراف الحجاز، همراه چند ضمیمه، ازجمله خاتمه‌ای دربارۀ زندگی و آثار دحلان به چاپ رساند (بیروت، 1993 م).

4. الدرر السنیة فی الرد علی الوهابیة

کتاب بحث‌انگیز دحلان در باب ظهور وهابیان و رد عقاید ایشان، که خود او در الفتوحات الاسلامیة به آن اشاره کرده است (2 / 233). دحلان در این رساله، به‌اختصار، به بحث در باب زیارت قبور و ادلۀ آن از کتاب و سنت و سیرۀ علمای سلف پرداخته (ص 2-3) و به برخی از حوادث تاریخی ظهور وهابیان در حجاز اشاره کرده است (ص 43 بب‍‌ ). این رساله نخستین‌بار در 1299 ق در بولاق چاپ شد و یکی از عالمان هند، محمد بشیر سهسوانی (د 1326 ق / 1908 م)، که خود با دحلان ملاقات و مباحثه کرده بود، رساله‌ای در ردّ آن، با نام صیانة الانسان عن وسوسة الشیخ دحلان نوشت که نخستین‌بار در زمان حیات مؤلف در هند، و سپس با مقدمۀ محمد رشید رضا در 1351 ق در قاهره منتشر شد (نک‍ : طاهر، 1 / 374). در مقاله‌ای، به احتمال بسیار به قلم محمد رشید رضا، نیّات مؤلف که با دولت عثمانی و شرفای مکه ارتباط نزدیک داشت، در تألیف این رساله، سیاسی قلمداد شده است (نک‍‌ : «صیانة ... »، 317- 319). همچنین، زید بن محمد آل‌سلمان رساله‌ای با نام فتح المنان فی نقض شبه الضال دحلان در ردّ الدرر السنیة نوشت که به کوشش عبدالله بن زید بن مسلم آل‌مسلم در 1426 ق منتشر شده است. از رسالۀ دحلان دو ترجمۀ فارسی در دست است: نخست با نام فتنۀ وهابیت، به قلم همایون همتی (تهران، نشر مشعر) و دیگری با نام سرگذشت وهابیت، به قلم ابراهیم وحید دامغانی (تهران، 1376 ش).

5. السیرة النبویة و الآثار المحمدیة

اثر مشهور دحلان در سیرۀ نبوی (ص). دحلان در مقدمۀ کتاب تصریح می‌کند که پس از مطالعۀ کتاب الشفاء، تألیف قاضی عیاض، و شروح آن و برخی دیگر از آثار مشهور در باب سیرۀ نبوی (ص)، به قصد گردآوری محاسن هریک از این آثار، این کتاب را به رشتۀ تحریر درآورد (نک‍ : 1 / 11). در این کتاب، سیرۀ پیامبر (ص) به‌صورت ابواب مرور شده و دحلان غالباً به مآخذ خود اشاره می‌کند (مثلاً نک‍ : 1 / 34، 63، 124، جم‍‌ ). وی در برخی موارد، به شرح عبارات در روایات مربوط به سیره نیز پرداخته است (3 / 82، 85، 87، جم‍‌ ). السیرة النبویة نخستین‌بار در 1285 ق در بولاق چاپ شد و پس از آن نیز بارها منتشر شده است؛ ازجمله در 3 مجلد در شهر حلب (چ دوم، 1421 ق / 2001 م).

6. الفتوحات الاسلامیة بعد مضی الفتوحات النبویة

در شرح فتوحات مسلمانان پس از عصر نبوی (ص) تا روزگار سلطان عبدالحمید دوم عثمانی. آن بخش از این کتاب که مؤلف به بیان حوادث نزدیک به روزگار خود می‌پردازد، اهمیت خاص دارد و در برخی موارد با پاره‌ای آثار تاریخی دیگر دحلان، به‌ویژه خلاصة الکلام، مشترک است؛ مانند ظهور وهابیان که مؤلف به رد برخی عقاید ایشان نیز پرداخته است (2 / 229 بب‍‌ ، نیز نک‍ : خلاصة ... ، 227 بب‍‌ ). تمایل دحلان به حکومت عثمانی، در بخشی که به ظهور این دولت اختصاص داده، به‌خوبی آشکار است (نک‍ : 2 / 109 بب‍‌ ). از جملۀ مطالب جالب توجه در این کتاب، بخش مربوط به ظهور دولت صفویه در ایران است (نک‍ : 2 / 133 بب‍‌ ). دحلان بخشهای پایانی کتاب را به مکارم اخلاق در سیرۀ پیامبر (ص) و خلفای نخستین، اختصاص داده است (2 / 309 بب‍‌ ). این کتاب نخستین‌بار در 1311 ق در بولاق، و سپس در 1387 ق / 1968 م در دو جلد در قاهره به‌صورت بهتری منتشر شد. ترجمۀ فارسی آن نیز با عنوان تاریخ فتوحات اسلامیه، به قلم عبدالغفور سلجوقی و دیگران، در دو مجلد رحلی در 1309 ش / 1349 ق در مطبعۀ چهارباغ هرات منتشر شده است.

مآخذ

آقابزرگ، الذریعة؛ ابن‌طقطقى، محمد، الاصیلی فی انساب الطالبیین، به کوشش مهدی رجایی، قم، 1376 ش؛ ابن‌عنبه، احمد، عمدة الطالب، به کوشش محمدحسن آل‌طالقانی، نجف، 1380 ق / 1961 م؛ ابوالخیر، عبدالله مراد، المختصر من کتاب نشر النور و الزهر فی تراجم افاضل مکة، به کوشش محمد سعید عامودی و احمد علی، جده، عالم المعرفه؛ بیطار، عبدالرزاق، حلیة البشر، به کوشش محمد بهجت بیطار، بیروت، 1993 م؛ تاذفی، محمد، قلائد الجواهر، قاهره، 1356 ق؛ «ترجمة لحیاة المؤلف»، ج 1 السیرة النبویة (نک‍ : هم‍ ، دحلان)؛ توفیق، محمد امین، تاریخ اشراف الحجاز، بیروت، 1993 م؛ جاوی، محمد، نهایة الزین، بیروت، دارالفکر؛ دحلان، احمد زینی، اسنی المطالب، قاهره، 1305 ق؛ همو، خلاصة الکلام، قاهره، 1397 ق / 1977 م؛ همو، الدرر السنیة، مصر، 1319 ق؛ همو، السیرة النبویة، حلب، 1421 ق / 2001 م؛ همو، الفتوحات الاسلامیة، قاهره، 1387 ق / 1968 م؛ دمیاطی، ابوبکر، اعانة الطالبین، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛ سرکیس، یوسف الیان، معجم المطبوعات العربیة و المعربة، قاهره، 1346 ق / 1928 م؛ شیخو، لویس، الآداب العربیة فی القرن التاسع عشر، بیروت، 1910 م؛ «صیانة الانسان عن وسوسة دحلان»، المنار، ربیع‌الاول 1352 / ژانویۀ 1933، ج 33، شم‍ 4؛ طاهر، علی جواد، معجم المطبوعات العربیة فی المملکة العربیة السعودیة، به کوشش حمد جاسر، ریاض، 1418 ق / 1997 م؛ کتانی، عبدالحی، فهرس الفهارس و الاثبات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ مجاهد، زکی محمد، الاعلام الشرقیة، بیروت، 1994 م؛ نیز:

EI2; GAL; GAL, S.

فریبا پات ـ بخش تاریخ