داکا

داکا، ایالت، ناحیه (منطقه) و شهری (پایتخت) در کشور بنگلادش.
دربارۀ وجه تسمیۀ داکا اختلاف نظر وجود دارد. برخی سبب این نام‌گذاری را فراوانی در آنجا دانسته‌اند. گروهی دیگر از محققان هم واژۀ داکا را به معنی پنهان می‌دانند و نام داکا را برگرفته از نام داکس والی (داکشوری / داکسواری) یا الٰهۀ پنهان معبد هندوان در سدۀ 6 ق / 12 م در مغرب شهر داکا می‌دانند (نک‍ : «فرهنگ ... »، XI / 116؛EI2, II / 216 ). امروزه نیز ویرانه‌های آن در حوالی شهر داکا به چشم می‌خورد (همانجاها).
ایالت داکا در شرق بنگلادش میان ΄49، °21 و ΄26، °25 عرض شمالی و ΄19، °89 و ΄19، °91 طول شرقی واقع شده، و شامل 5 ناحیۀ داکا، فریدپور، جمال‌پور، ممنسینگ و تانگیل است («فرهنگ»، XI / 101؛ فرزین‌نیا، 174).
ایالت داکا محل به‌هم‌پیوستن 3 رودخانۀ گنگ (در بنگلادش موسوم به پادما)، براهماپوترا و مگنا ست. این رودها که از بلندیهای هیمالیا سرچشمه می‌گیرند و از شمال به جنوب جریان دارند، در جنوب داکا به هم می‌پیوندند و به خلیج بنگال می‌ریزند («فـرهنـگ»، XI / 102, 116؛ اسعـدی، 2 / 5-7؛ فـرزیـن‌نیـا، 6- 9؛ رحمان‌علی، 1-23). در عین حال که این رودها اراضی داکا را سیراب می‌کنند، شبکۀ گسترده و آسانی برای حمل‌و‌نقل را فراهم آورده، و همچنین صید و عرضۀ ماهی را امکان‌پذیر ساخته‌اند (اسعدی، 2 / 7).
به‌سبب وجود لایه‌های آبرفتی رسوبی و گل‌و‌لای حاصل از سیلابهای دوره‌ای، اراضی ایالت داکا بسیار حاصلخیز است، اما بر اثر توفان و طغیان رودها و سیلاب گاهی محصولات کشاورزی آنجا از بین می‌رود. مهم‌ترین محصولات کشاورزی ایالت داکا برنج، گندم، نیشکر، سیب‌زمینی، حبوبات، دانه‌های روغنی و کنف است («فرهنگ»، همانجاها؛ اسعدی، 2 / 73-75).
جمعیت ایالت داکا بر‌اساس برآورد آماری در 2016 م / 1395 ش حدود 000‘171‘40 تن بوده است («جمعیت ... »، npn.).
داکا امروزه از مهم‌ترین مراکز صنعتی بنگلادش است. کارخانه‌های نساجی، تهیۀ فولاد، کود شیمیایی و صنایع غذایی در آنجا متمرکز است (اسعدی، 2 / 81-82؛ مجابی، 55- 58). در 80‌کیلومتری شمال شرقی داکا حوزۀ گاز طبیعی تیتاس واقع شده است که منبعی برای تولید انرژی داکا از‌جمله بخشهای صنعتی آن به شمار می‌رود (همو، 44-45).
شهر داکا پایتخت بنگلادش مرکز ایالت و ناحیۀ داکا در دو سوی رود بوری‌گنگ واقع شده است. در 130‌کیلومتری شمال غربی داکا پارک طبیعی مدح‌پور واقع است («فرهنگ»، XI / 116؛ اسعدی، 2 / 5؛ رحمان‌علی، 3).
جمعیت شهر داکا بر‌اساس برآورد آماری در 2016 م حدود 105‘970‘6 تن بوده است («جمعیت»، npn.). این شهر مرکز بزرگ‌تریـن منطقۀ تـولید کنف هندی جهـان، و مرکز تجارتـی ـ صنعتی بنگلادش است. داکا شهری کهن و از نظر آثار تاریخی بسیار غنی است. از مهم‌ترین آثار برجای‌مانده در داکا مزار و مسجد روحانی مبارز و پیش‌گام بابا آدم شاهد است که در 888 ق / 1483 م بنا شده است. مزار اعظم شاه و خرابه‌های خانقاه شیخ محمد یوسف ــ مهاجر ایرانی به داکا ــ که در سدۀ 8 ق / 14 م بنا شده، از دیگر آثار این شهر است. علاوه‌بر‌ این، خرابه‌هایی از آثار تاریخی در بکرمپور، رامپال، دوردوریه و صابر در منطقۀ داکا برجای مانده است (استیونز، 51؛ «فرهنگ»، XI / 102؛ EI2, II / 216).
از دیگر آثار تاریخی شهر داکا قلعۀ لعل باغ (1678 م / 1089 ق)، قبر پری بی‌بی (1678 م)، مسجد هفت‌گنبد (1680 م)، براکاترا، حسینی دالان، مسجد النجوم و معبد داکسواری است (فرزین‌نیا، 10-11). به‌سبب وجود مساجد، مدارس معتبری هم در داکا تأسیس شد که طلاب از نقاط مختلف بنگال و شرق آسیا برای کسب علوم اسلامی به آنجا می‌رفتند؛ از مشهورترین آنها مدرسۀ لعل باغ و مدرسۀ قومیۀ نوریه را می‌توان برشمرد (همو، 52).

پیشینۀ تاریخی

داکـا تـا پیـش از ورود اسـلام، نـاحیـه‌ای هندو‌نشین بود و امروزه آثاری از فرهنگ هندوها در آنجا به چشم می‌خورد («فرهنگ»، XI / 116؛ اسعدی، 2 / 5؛ EI2، همانجا). در 597 ق / 1201 م، زمانی که محمد بختیار خلجی، سپهسالار حکومت قطب‌الدین آیبک بر بنگال مستولی شد، مهم‌ترین شهر در سرزمینی که امروزه داکا خوانده می‌شود، سنارگاون نام داشت. سنارگاون در فاصلۀ سده‌های 1-4 ق / 7-10 م مرکز این سرزمین بود. امروزه آثار تاریخی قابل ملاحظه‌ای از این شهر در نزدیکی داکا بر جای مانده است (اسعدی، همانجا؛ رحمان‌علی، 9). از تاریخ شهر سنارگاون اطلاعی دقیق در دست نیست و غالباً  تاریخ آن با افسانه‌های بومی در‌آمیخته است (همانجاها؛ «فرهنگ»، XI / 105).
در نخستین سالهای سدۀ 8 ق / 14 م، قسمت شرقی بنگال تحت حکومت فخرالدین مبارک غوری قرار گرفت (737 ق / 1336 م)؛ مرکز این حکومت هم شهر سنارگاون بود (اسعدی، 2 / 24). در همین روزگار فرهنگ اسلامی در سنارگاون به‌سرعت گسترش یافت، چنان‌که شیخ شرف‌الدین ابوتوّامه، از عالمان حنفی در آنجا، مرکزی برای تعلیم علوم اسلامی پدید آورد (EI2، همانجا).
طی سده‌های 8-10 ق / 14-16 م، هم‌زمان با افول رونق سنارگاون، داکا توسعه یافت و حکومت الیاس‌شاهیان نیز در بنگال بنیاد نهاده شد؛ شمار بسیاری از هندوان خصوصاً از طبقات پایین‌تر جامعه به دین اسلام گرویدند و همین امر به‌تدریج اسباب تفوق قطعی مسلمانان را بر این سرزمین فراهم کرد (EI2، اسعدی، همانجاها؛ رحمان‌علی، 19).
علاء‌الدین حسین شاه (حک‍ 899-925 ق / 1494- 1519 م)، سرسلسلۀ دودمان حسین‌شاهیان، الیاس‌شاهیان را برانداخت و در 901 ق داکا را فتح کرد («مقالات ... »، 188؛ اسعدی، 2 / 24-25).
در اواخر سدۀ 10 ق / 16 م، مغولان هند بنگال را تصرف کردند و آن را ضمیمۀ قلمرو خود ساختند. در آن دوران شیخ‌الاسلام خان (حاکم مغولی بنگال) داکا را پایتخت خود قرار داد. چندی نیز جهانگیر، همین شهر را به پایتختی برگزید و آن را «جهانگیر‌نگر» نامید (نک‍ : بتاچریه، 270؛ فرگسن، 304-305؛ سیمندز، 142؛ پاول پرایس، 315؛ «فرهنگ»، XI / 105-106). بیشترین پیشرفت داکا در دوران حکومت اورنگ زیب (حک‍ 1068- 1118 ق / 1657-1706 م) حاصل شد و این شهر به‌عنوان مهم‌ترین مرکز تولید صنایع اسلامی و هنرهای اشرافی در شرق دور شهرت یافت (EI2، همانجا).
تاورنیه، جهانگرد فرانسوی، که در سدۀ 11 ق / 17 م از داکا دیدار نموده، از این شهر با عنوان شهری بزرگ با خانه‌هایی در کنار رود یاد کرده است (I / 105).
پایتخت بنگال که در زمان شاه شجاع، برادر اورنگ زیب، از داکا به راج‌محل تغییر یافته بود، در زمان حکومت میر‌ محمد سعید مشهور به میر جمله بار دیگر به داکا انتقال داده شد و این امر زمینۀ رشد و رونق شهر داکا را فراهم ساخت. زمان حکومت او شکوفاترین دوره‌ها برای داکا و بنگال بوده است.
در اواخر سدۀ 10 ق / 16 م، پرتغالیها نخستین اروپاییهایی بودند که کارخانه‌هایی در داکا ایجاد، و برخی نواحی آن را تصرف کردند (اسعدی، 2 / 26). پس از آن، انگلیسیها که از نیمۀ دوم سدۀ 11 ق بر هند استیلا یافته بودند، به بسط سلطۀ خود در این سرزمین پرداختند. آنان در 1060 ق / 1650 م، اجازۀ تجارت با بنگال را به دست آوردند و بلافاصله بنگاههایی در داکا و چندین جای دیگر دایر کردند (همانجا)؛ از‌این‌رو، میر جمله برای جلوگیری از حمله به این شهر چندین دژ در آنجا بنا کرد و خود و جانشینش شایسته خان برای مقابله با دزدان دریایی ــ که به کمک حادثه‌جویان پرتغالـی، امنیت را از سرزمین بنگال سلب کـرده بودنـد ــ دست به اقدامات گسترده‌ای زدند. میر جمله نخستین لشکرکشی مغول به آسام را از داکا سازمان داد و در 1072 ق / 1662 م، آنجا را گشود. شایسته خان به دستور اورنگ زیب از کارخانۀ انگلیسی که کمپانی هند شرقی برای استفاده از محصولات کتانی داکا ایجاد نموده بود، خلع ید کرد و مأمورانی بر آن گمارد (نک‍ : «تاریخ ... »، II / 343؛ بتاچریه، 270-271؛ «فرهنگ»، XI / 106؛EI2, II / 216 ).
انحطاط و ازهم‌پاشیدگی حکومت مغولان هند که از زمان حملۀ نادر شاه افشار به هند آغاز شده بود، با مرگ اورنگ زیب در 1118 ق / 1706 م سرعت گرفت و موجب افزایش سلطۀ انگلیسیها و گسترش بنگاههای تجارتی آنان در داکا شد (اسعدی، 2 / 26). در مقابل حکومت مغولان، از سدۀ 11 ق / 17 م مراتهه‌ها در بنگال و به تبع آن در داکا علم استقلال برداشتند و بنگال را به یکی از ایالات تحت حکومت خود بدل کردند. از 1129 ق / 1717 م بنگال تحت حکومت نوابهای کم‌و‌بیش مستقل قرار داشت (همانجا).
شکوفایی داکا تا 1118 ق که مرشدقلی‌ خان مرکز حکومت بنگال را به مرشد‌آباد انتقال داد، ادامه یافت. از آن پس این شهر توسط نواب اداره می‌شد. در همین زمان، پیرو سفر و مذاکرۀ نمایندۀ دولت انگلیس در دهلی، این دولت مراکزی در هند از‌جمله در داکا ایجاد کرد (اسمیث، 456؛ «فرهنگ»، همانجا). شهر داکا در این دوره به‌رغم انتقال مرکز حکومت به مرشدآباد، هنوز ثروتمند بود و صنایع خود را در زمینۀ نساجی حفظ کرد و از مراکز تولید مهم پنبه، ابریشم و بافت موسلین (نوعی چیت ممتاز) بود و بازرگانان اروپایی برای خرید پارچه‌های ابریشمی به آنجا سفـر می‌کردند. با شکست نیروهای سراج‌الدوله ــ یکـی از نواب بنگـال ــ از انگلیسیهـا در 1170 ق / 1757 م، حکـومت انگلیسیها بر بنگال و همچنین داکا آغاز شد. با سلطۀ انگلیسیها و نیز رونق‌یافتن کلکته، از اهمیت داکا کاسته شد. داکا که در صنعت نساجی شهرت جهانی داشت، با واردات محصولات کارخانه‌های لانکاشایر انگلیس ــ که بـا منسوجات داکا در رقـابت بود ــ رو به افول نهاد؛ بدین ترتیب از جمعیت این شهر که زمانی بزرگ‌ترین شهر بنگال شرقی بود، کاسته شد و طی 30 سال از 200‌هزار تن به 67‌هزار تن رسید (نک‍‌ : رکلو، VIII / 412-413؛ سیمندز، 142؛ مجابی، 18- 19؛ اسعدی، 2 / 26- 28؛ EI2، همانجا).
از حوادث مهم تاریخ این شهر در سدۀ 13 ق / 19 م، شرکت مردم داکا در قیام سال 1274 ق / 1857 م برضد دولت انگلیس بود. در نیمۀ دوم سدۀ 13 ق، صنایع نساجی داکا احیا شد و تولیدکنندگانْ صادرات را به میزان گسترده به دیگر کشورها از سر گرفتند. این امر همراه با افزایش تولیدات دیگر، شکوفایی را به این شهر بازآورد، به‌گونه‌ای‌که جمعیت آن در فاصلۀ سالهای 1289- 1319 ق / 1872-1901 م، 30٪ افزایش یافت. گسترۀ منطقۀ داکا را در این دوره 456‘40 کمـ2 ذکر کرده‌‌اند (نک‍ : رکلو، VIII / 382؛ «فرهنگ»، XI / 116-117).
به نوشتۀ رکلو در اواخر سدۀ 13 ق / 19 م، داکا به‌رغم کاهش اهمیت، همچنان شهری بزرگ بود و از شمال تا جنوب آن 30 ‌کمـ طول داشت و در جنگلهای اطراف آن آثار قصرهای باشکوه گذشته دیده می‌شد؛ در دو بندر آن نیز در فاصلۀ 14‌کیلومتری شهر، حجم بزرگی کالا مبادله می‌گردید (VIII / 412-413).
در نیمۀ دوم سدۀ 19 و اوایل سدۀ 20 م، دو واقعۀ تاریخی بر اوضاع داکا اثر گذاشت: از طرفی فعالیت سید احمد خان، از پیش‌قراولان بیداری مسلمانان هند در نیمۀ دوم سدۀ 19 م و ادامۀ راه او توسط دیگر رهبران مسلمان، از طرف دیگر چون داکا در 1323 ق / 1905 م توسط انگلیسیها مرکز ایالت تازه‌تأسیس بنگال شرقی و آسام شد، حساسیت هندوها را نسبت به مسلمانان افزایش داد. هندوها برای برهم‌زدن تقسیم بنگال آغاز به فعالیت کردند. تقابل با هندوها سبب شکل‌گیری برخی جریانهای سیاسی و اجتماعی در داکای مسلمان‌نشین شد. از مهم‌ترین این جریانها می‌توان از شکل‌گیری حزب مسلم‌لیگ سراسر هند در اواخر سال 1324 ق / 1906 م، و تأسیس دانشگاه داکا در 1339 ق / 1921 م نام برد؛ این حرکت مسلمانها را مقدمۀ تشکیل کشور اسلامی مجزا دانسته‌اند (نک‍ : بهویان، 4؛ احمد، 335؛ اکرام، 97-98؛ اسمیث، 759؛ EI2, II / 216). شهر داکا از این پس گسترش بیشتری یافت و شهرکهای اداری و صنعتی جدید در اطراف آن به وجود آمد (اسپیت، 585-586). بااین‌همه، این شهر از 1929 م / 1308 ش به بعد، به‌سبب درگیریهای مسلمانان با هندوها آسیب فراوان دید (حسن، 302-303).
پس از تجزیۀ هند و تشکیل پاکستان شرقی و پاکستان غربی در 1947 م / 1326 ش، داکا بار دیگر رونق یافت و مرکز پاکستان شرقی شد (اسعدی، 2 / 10-11، 28- 29؛ فرزین‌نیا، 10)؛ اما چون بخشِ شرقیِ بنگالی‌زبان به منبع درآمد اقتصادی پاکستان غربی تبدیل شده بود و مدیریت حکومتی پاکستان که بیشتر از مردم پاکستان غربی بودند، از پیشرفت فرهنگ بنگالی جلوگیری می‌کردند، اعتراض ساکنان پاکستان شرقی به این تبعیض از 1948 م آغاز شد. وقتی که محمدعلی جناح در 1948 م درگذشت و حزب مسلم‌لیگ کارایی خود را برای ادامۀ مبارزه از دست داد، رهبران پاکستان شرقی برای ادامۀ مبارزه حزب عوامی مسلم‌لیگ را در 1949 م / 1328 ش در نارایان‌گنج تأسیس کردند و چون دولت پاکستان زبان اردو را به‌عنوان زبان رسمی کشور تأیید کرد، دانشجویان دانشگاه داکا با هدف تعیین زبان بنگالی به‌عنوان زبان رسمی در کنار زبان اردو به مبارزه پرداختند و چون با خواستۀ آنان موافقت نشد، دست به شورش زدند و این اقدام به تظاهرات گسترده در 1952 م / 1331 ش انجامید (نک‍ : احمد، 335, 353؛ استیونز، 42, 61؛ بهویان، 22, 24-25).
بی‌توجهی دولت پاکستان به ادامۀ مبارزه و تظاهرات گستردۀ دیگری در 1957 م / 1336 ش، انجامید که به‌شدت سرکوب شد (جهان ... ، 44-45). ادامۀ مبارزه و تصویب لایحۀ ممنوعیت احزاب سیاسی به تشکیل جبهۀ دموکراتیک ملی برای پیگیری درخواست دموکراسی منجر شد؛ پس از تشکیلِ اجتماع بزرگ در داکا جبهۀ مزبور در 1969 م / 1348 ش، دستور اعتصاب عمومی داد که به تظاهرات و سرکوب نیروهای دولتی و کشته و مجروح‌شدن جمع کثیری در داکا انجامید (بهویان، 64-66, 114-115).
پیروزی حزب عوامی مسلم‌لیگ در انتخابات سراسری و ایالتی در 1970 م / 1349 ش، سبب شد که دولت این حزب را منحل، و رهبران آن را دستگیر کند. این وضع با واکنش جهانی رو‌به‌رو شد و سرانجام رهبران آزاد حزب عوامی مسلم‌لیگ موجودیت جمهوری خلق بنگلادش را اعلام، و جنگ چریکی بر ضد نیروهای دولتی را آغاز کردند. سرانجام با مداخلۀ دولت هند، دولت بنگلادش در دسامبر 1971 / آذر 1350 در داکا تشکیل شد (نک‍ : همو، 162-164؛ جهان، 45).

مآخذ

اسعدی، مرتضى، جهان اسلام، تهران، 1369 ش؛ جهان معاصر، ترجمۀ غلامحسین متین، تهران، 1361 ش؛ حسن، مشیر، جنبش اسلامی و گرایشهای قومی در مستعمرۀ هند، ترجمۀ حسن لاهوتی، مشهد، 1367 ش؛ رحمان‌علی، تواریخ دهاکه، داکا، 1910 م؛ فرزین‌نیا، زیبا، بنگلادش، تهران، 1372 ش؛ مجابی، صدیقه‌بیگم، بنگلادش، تهران، سروش؛ نیز:

Ahmad, J., Hundred Great Muslims, Lahore, 1984; Bhattacharya, S., A Dictionary of Indian History, New York, 1967; Bhuiyan, A., Emergence of Bangladesh and Role Awami League, Delhi, 1982; City Population, www.citypopulation.de / Bangladesh-Mun.html?cityid=717 (acc. May, 22, 2017); EI2; Fergusson, J., History of Indian and Eastern Architecture, London, 1910; History of Muslims in India, ed. M. H. Syed, New Delhi, 2003; Ikram, S. M., Modern Muslim India and the Birth of Pakistan, Lahore, 1990; The Imperial Gazetteer of India, New Delhi, 1972; Powell-Price, J. C., A History of India, London, 1955; Reclus, E., Nouvelle géographie universelle, Paris, 1885; Research Articles in Epigraphy, Archaeology and Numismatics of India, Lahore, 1927; Smith, A., The Oxford History of India, eds. P. Spear et al., Oxford, 1958; Spate, O. H. K. et al., India, Pakistan and Ceylon, London, 1960; Stephens, I., Pakistan Old Country New Nation, Middlesex, 1964; Symonds, R., The Making of Pakistan, London, 1949; Tavernier, J. B., Travels in India, tr. V. Ball, New Delhi, 2001; World Gazetteer Bangladesh, www.world-gazetteer.com / wg.phn.

پرویز امین