خیرالدین پاشا تونسی

خِیْرُالدّینْ پاشا تونِسی (1237-1307 ق / 1822-1890 م)، دولتمرد و سیاست‌مدار اصلاح‌طلب در روزگار سلطان عبدالحمید دوم عثمانی (1293-1327 ق / 1876- 1909 م).
خیرالدین پاشا اصلاً چرکس و زادۀ ابخاز بود. پس از قتل پدرش در حملۀ روسها، او را به غلامی به استانبول به قصر تحسین بیک، نقیب‌الاشرف و قاضی عسکر آناتولی بردند (سامی، 3 / 2073؛ نیز نک‍ : گانیج، 178؛ اینال، VI / 895). وی سپس به دستگاه احمد بای اول، حاکم تونس، منتقل شد و زیر نظر او و وزیرش مصطفى خزانه‌دار آموزش دید و زبانهای فرانسوی و عربی را فراگرفت (بیرم، 2 / 49؛ اینال، همانجا).
نخستین ارتباط او با اروپاییان از 1262 ق / 1846 م، وقتی که احمد بای را در سفرهایش به فرانسه همراهی می‌کرد، آغاز شد. چند سال بعد نیز مدتی را برای بازگرداندن ثروت هنگفتی که مصطفى خزانه‌دار و محمود بن ایاد پاشا به فرانسه فرستاده بودند، در این کشور به سر برد (1269-1273 ق / 1853-1857 م) و توانست بخشی از مال ازدست‌رفته را برگرداند (بیرم، 2 / 50؛ اینال، VI / 896؛ امین، 153-156).
خیرالدین پاشا در این دوره به دانشی عمیق از تمدن جدید دست یافت و در 1273 ق به‌عنوان وزیر بحریه، خود را فردی لایق و کاردان نشان داد و در همان سال با دختر مصطفى خزانه‌دار ازدواج کرد (نک‍ : همانجاها؛ نیز «دائرةالمعارف ... »، XVII / 57).
خیرالدین از طرف‌داران پرشور اصلاحات و نوسازی در نظام سیاسی تونس به شمار می‌رفت. با تأیید ابلاغیۀ «عهدالامان» در 1273 ق که سپس در 1277 ق / 1861 م به‌صورت قانون اساسی تونس درآمد، از کوششهای او قدردانی شد. در همان سال نخستین مجلس قانون‌گذاری به نام مجلس اکبر تشکیل گردید و خیرالدین پاشا به ریاست این مجلس برگزیده شد. او برای تغییر و اصلاح نظام قضایی در زمینۀ حقوق جزا و قوانین بازرگانی و کشاورزی کوشید (بیرم، همانجا؛ بن‌عامر، 302؛ ثامر، 57؛ نیز نک‍ : EI2, IV / 1154).
در آن سالها هزینۀ نوسازی، به‌ویژه تجدید سازمان ارتش و ناوگان دریایی، از طریق وضع مالیاتهای سنگین و تحمیل فشار اقتصادی بر تودۀ مردم تأمین می‌شد. با این حال حکومت به گرفتن وامهایی با بهره‌های کمرشکن از دولتها و بانکهای اروپایی روی آورد (عبدالوهاب، 171-174؛ مورسی، 190-192). در 1279 ق / 1862 م خیرالدین پاشا در مخالفت با گرفتن این وامها از مقام ریاست مجلس اکبر و وزارت بحریه استعفا کرد، اما همچنان به‌عنوان عضوی از مجلس اکبر و مجلس خاص باقی ماند (نک‍ : امین، 157). در 1281 ق / 1864 م به‌سبب افزایش مالیاتها، قیامی مسلحانه از سوی قبایل و روستانشینان تونسی برپا شد (عبدالوهاب، 174-175). در پی این قیام، خیرالدین پاشا به روند اصلاحات که از 1857 م آغاز شده بود، سرعت بخشید (محفوظ، 2 / 273-274).
در سال 1286 ق / 1869 م، تونس برای تعیین تکلیف بدهیهای خارجی و نحوۀ حل‌وفصل آن یک کمیسیون چند‌ملیتی با شرکت نمایندگانی از فرانسه، انگلیس و ایتالیا به ریاست خیرالدین پاشا تشکیل داد (ابن ابی الضیاف، 6 / 135؛ بیرم، 2 / 53؛ مورسی، 182؛ ثامر، 61). در 1290 ق / 1873 م که بای تونس، محمدصادق، مصطفى خزانه‌دار، وزیر اکبر ناموفق و متهم به اختلاس را وادار به استعفا کرد، خیرالدین پاشای اصلاح‌طلب جانشین او شد (بن‌عامر، 273). خیرالدین پاشا به اصلاح امور اقتصادی، سیاسی، قضایی و کشاورزی پرداخت و نهادهایی برای ارائۀ خدمات شهری، بهداشتی و قضایی جدید تأسیس کرد (بیرم، 2 / 54؛ بن‌عامر، 273-274؛ سنوسی، 11-12). او همچنین بخشی از زمینهای دولتی را میان کشاورزان تقسیم کرد (ثامر، 83؛ عبدالوهاب، 176؛ محفوظ، 2 / 274- 275) و صادرات را افزایش، و واردات را کاهش داد (بیرم، 2 / 51 بب‍‌ ؛ زیاده، نقولا، 77؛ EI2، همانجا).
مهم‌ترین اقدام فرهنگی خیرالدین پاشا تأسیس دبیرستانی به سبک جدید در 1291 ق / 1875 م به نام مدرسۀ صادقیه بود. هزینۀ ساخت این مدرسه از طریق اموال مصادره‌شده از مصطفى خزانه‌دار تأمین شد (نک‍ : بیرم، 2 / 65-67؛ نیز زیاده، نقولا، 79-82). استادانی از عثمانی، فرانسه و ایتالیا در رشته‌های مختلف علوم جدید برای تدریس در این مدرسه دعوت شدند و افزون بر زبان عربی، زبانهای فارسی، ترکی و فرانسوی نیز در آنجا تدریس می‌شد. گروهی از نخبگان تونسی از همین مدرسه فارغ‌‌التحصیل شده‌اند (ابن‌خوجه، 311؛ عبدالوهاب، 177؛ ساحلی، 82؛ کعاک، 56، 133).
خیرالدین پاشا اصلاحات را به امید حفظ استقلال سیاسی تونس انجام می‌داد؛ ازاین‌رو در مقابل مداخلۀ اروپاییان در امور سیاسی تونس، از درباریان سنتی و پادشاهان عثمانی طرف‌داری می‌کرد، زیرا به نظر او در این شرایط حکومت تونس می‌توانست استقلال سیاسی خود را حفظ کند (سنوسی، 12-13؛ EI2، همانجا).
خیرالدین پاشا در 1294 ق / 1877 م مجلس اکبر تونس را دوباره گشود، اما محمدصادق بای تحت‌تأثیر افرادی چون مصطفی بن اسماعیل شدیداً با آن مخالفت کرد. از سوی دیگر خیرالدین در این دوره به‌سبب برداشت بد محصولات کشاورزی، با مشکلات مالی مواجه شد. مخالفت نمایندگان انگلیس و فرانسه در کمیسیون مالی با خیرالدین به‌سبب خشنودی از کمکهای او به امپراتوری عثمانی و همچنین نارضایی از احداث خط آهن جندوبه ـ تونس و ارتباط این شبکه با الجزایر، عرصه را بر او تنگ کرد و در 9 شعبان 1294 ق / 21 ژوئیۀ 1877 م از مقام خود استعفا کرد (نک‍ : بیرم، 2 / 92، 95؛ نیز گانیج، 179-181؛ مورسی، 197؛ عبدالوهاب، همانجا؛ امین، 157- 158). در پی این استعفا، خیرالدین به مصادرۀ اموال تهدید شد؛ ولی دارایی وی با کمک و وساطت محمد ظافر، رئیس نظام مذهبی، مصادره نشد و او در همین ایام به دعوت سلطان عبدالحمید دوم به استانبول رفت و در 1295 ق / 1878 م، به وزارت اعظمی دربار عثمانی برگزیده شد (کارال، VIII / 270, 287؛ جودت پاشا، 194-195؛ اینال، VI / 897-899).
خیرالدین زمانی به وزارت عظما رسید که امپراتوری عثمانی با مشکلاتی پیچیده روبه‌رو بود. او چندی بعد خدیو اسماعیل را از حکومت مصر عزل کرد تا راه نفوذ دولتهای اروپایی به مصر را ببندد. این حادثه بر مشکلات امپراتوری افزود؛ اما خیرالدین پس از 8 ماه از وزارت عظما کنار رفت و تا زمان مرگ در استانبول اقامت گزید. پیکر او را در مسجد ایوب در استانبول به خاک سپردند (نک‍ : ثریا، 1 / 317- 318؛ نیز امین، 180-183).
خیرالدین از نخستین مسلمانانی به شمار می‌رفت که به بررسی زوال قدرت امت مسلمان پرداخت. او در 1285 ق / 1868 م کتابی با عنوان اقوم المسالک فی معرفة احوال الممالک تألیف کرد که بیشترین بخش آن به بررسی کشورهای اروپایی از دیدگاههای اقتصادی اختصاص داشت. او در این کتاب قدرت اروپا را مولود مسیحیت دانسته و به همین قیاس در جامعۀ مسلمانان به علما و نقش آنان در تجددگرایی توجه داشته است (نک‍ : زیاده، معن، 11 بب‍‌ ).

مآخذ

ابن ابی الضیاف، احمد، اتحاف اهل الزمان، تونس، 1999 م؛ ابن‌خوجه، محمد، صفحات من تاریخ تونس، به کوشش حمادی ساحلی و جیلانی بن حاج یحیى، بیروت، 1986 م؛ امین، احمد، زعماء الاصلاح فی العصر الحدیث، بیروت، 1979 م؛ بن‌عامر، احمد، تونس عبر التاریخ، تونس، 1379 ق / 1960 م؛ بیرم خامس تونسی، محمد، صفوة الاعتبار، بیروت، دارصادر؛ ثامر، حبیب، هذه تونس، به کوشش حمادی ساحلی، بیروت، 1408 ق؛ ثریا، محمد، سجل عثمانی (تذکرۀ مشاهیر عثمانیه)، استانبول، 1311 ق؛ زیاده، معن، خیرالدین التونسی و کتابه اقوم المسالک، تونس، 1405 ق / 1985 م؛ زیاده، نقولا، تونس فی عهد الحمایة من 1881-1934، قاهره، 1963 م؛ ساحلی، حمادی، فصول فی التاریخ و الحضارة، بیروت، 1992 م؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1308 ق؛ سنوسی، محمد، «ترجمة الجنرال خیرالدین»، الوزیر خیرالدین و معاصروه، به کوشش علی شنوفی، تونس، 1990 م؛ عبدالوهاب، حسن حسنی، خلاصة تاریخ تونس، تونس، 1373 ق؛ کعاک، عثمان، روابط ایران و تونس در گذر زمان، ترجمۀ ستار عودی، تهران، 1387 ش؛ محفوظ، محمد، تراجم المؤمنین التونسیین، بیروت، 1982 م؛ نیز:

Cevdet PaŞa, A., Tezâkir, ed. C. Baysun, Ankara, 1986; EI2; Ganiage, J., «North Africa», The Cambridge History of Africa, ed. R. Oliver and G. N. Sanderson, Cambridge, 1977, vol. VI; İnal, M. K., Osmanlı devrinde son sadriazamlar, Istanbul, 1961; Karal, E. Z., Osmanlı tarihi, Ankara, 1983; Morsy, M., North Africa 1800-1900, New York, 1984; Türkiye diyanet vakfı İslâm ansiklopedisi, Istanbul, 1998.

شیوا جعفری