خوشگو

خوشْگو، بندرابن داس، تذکره‌نویس و شاعر هندی‌تبار پارسی‌گوی شبه‌قاره در سدۀ 12 ق / 18 م.
خوشگو از مردم متهرا، شهری در اوتارپرادش، و از طایفۀ بیش / ویش (سومین طبقه در نظام هندوان) بود (خوشگو، 247؛ بهگوان داس، 67؛ آرزو، 45). برخی از تذکره‌نویسان او را «دهلوی»، و گروهی نیز از اهالی «بنارس» گفته‌اند که صحیح نیست (نک‍ : صبا، 249؛ نقوی، 240). نام او برگرفته است از: «بندرابن»، نام محلی در متهرا، و «داس» که در زبان هندی به غلام اطلاق می‌شود (شفیق، 63؛ خوشگو، 183). جدش منصب پیش‌وکالت درگاه شاهی داشت و پدرش در کنار پدر شیورام داس، متخلص به «حیا»، در لشکر عالمگیر خدمت می‌نمود. عمویش سدانند نیز به خدمت در حرم شاهی جهان‌زیب‌بانوبیگم مشغول بود (همو، 91-92؛ کاکوی، «ب»).
خوشگو در هیچ‌جا شرح احوال خود را ننوشته و فقط در ذیل نام برخی از شاعران، اشاراتی به وقایع زندگی خـود کرده است (نک‍ : ص 90-92، 101، 109، 183-184، 279 بب‍ ‌). سال تولد او معلوم نیست، اما در سفینۀ خود که بین سالهای 1137-1147 ق / 1725-1734 م تألیف شد، در ذیل شرح احوال بیدل می‌نویسد: «فقیر در این مدت، پنجاه‌وشش مرحله طی کرده»، و بدین‌ترتیب معلوم کرده است که تولدش باید در حدود سالهای 1078- 1088 ق / 1667-1677 م بوده باشد (نک‍ : ص 118؛ نقوی، همانجا).
خوشگو تحصیلات مقدماتی را نزد بی‌غم بیراگی و سدانند، متخلص به «بی‌تکلف»، فراگرفت و همو بود که او را با عرفان آشنا کرد (همو، 243؛ نیز نک‍ : خوشگو، 92، 101). در جوانی در لشکر شاهی خدمت می‌کرد. به بسیاری از شهرها سفر کرد و در این سفرها به دیدار شاعران بسیار نائل آمد (آرزو، 46؛ کاکوی، «الف»، «ب»؛ نقوی، همانجا). وی از معاشران و مصاحبان دائمی شیخ سعدالله گلشن برهانپوری، عبدالقادر بیدل، سراج‌الدین آرزو و لاله سکهراج سبقت بود (آرزو، 45؛ ابراهیم ‌خان، 56؛ خوشگو، 118، 166، 312؛ نقوی، 241). خوشگو که خود شاعر بود، نزد شاعران آن دوره کسب فیض کرد، ازجمله میرزا افضل‌خان سرخوش که به اصلاح اشعار او می‌پرداخت و تخلص «خوشگو» را برای وی برگزید (خوشگو، 74-75؛ کاکوی، «الف»؛ آرزو، همانجا). در مشاعره‌ها و محافل ادبی استادانی چون بیدل شرکت می‌جست و در منزل خود نیز این‌گونه محافل را برپا می‌داشت (خوشگو، 118، 199؛ نقوی، همانجا)؛ از همه بیشتر به بیدل ارادت می‌ورزید (نک‍ : خوشگو، ذیل بیدل). مدتی نیز در سلک ملازمان راجه کهرت‌‌چند بود و این راجه در زمان اقامت خوشگو در پتنه و بنارس، از او پشتیبانی می‌کرد (همو، 346؛ نقوی، 242).
خوشگو در سفینۀ خود اشاره‌ای به شاگردان خود نکرده است، اما بهگوان داس (همانجا) نورالعین واقف را از شاگردان خوشگو می‌داند. خوشگو بعد از ترک دنیا و گوشه‌نشینی، گاهی در الله‌آباد و بنارس، و زمانی در عظیم‌‌آباد به سر ‌برد و عاقبت در 1170 ق / 1757 م در عظیم‌آباد پتنه درگذشت (ابراهیم ‌خان، همانجا؛ شفیق، 65؛ نقوی، 243).
اثر معروف خوشگو تذکره‌ای است با عنوان سفینه که مؤلف آن را به نام عمدة‌الملک متخلص به «انجام»، ناظم صوبۀ‌ الله‌آباد، تألیف کرده است. تألیف سفینه 10 سال طول کشید (شفیق، همانجا؛ آرزو، 46). این کتاب مشتمل بر 3 دفتر است: دفتر اول شامل ذکر 362 شاعر متقدم است که با «رودکی» آغاز، و به «کافی» ختم می‌شود؛ دفتر دوم مشتمل است بر ذکر 811 شاعر متوسط و متأخر که با «جامی» آغاز، و با «شگونی» پایان می‌یابد؛ دفتر سوم شامل 245 شاعر معاصر مؤلف است که بـا «فطرت» آغاز، و بـا منشی «سرب سکه خاکستر» به پایان می‌رسد. اما باید توجه داشت که برخی فهرست‌نویسان هریک به‌زعم خود، عنوان دفتر اول و دوم و یا قسمتی از دفتر اول و دوم را به آن داده‌اند، و گاه شمار تراجم در ایـن نسخه‌ها باهم اختلاف دارد (مرکـزی، 10 / 1526؛ اشپرنگر، I / 131؛ بانکیپور، VIII / 83-90؛ گلچیـن‌، 1 / 714). کامل‌تریـن آنهـا نسخۀ شم‍ 655‘ 2 کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران است که شامل 111‘1 شاعر است و از این جمله، نزدیک به 10 ترجمه تکراری است (همو، 1 / 715). تنها نسخۀ دست‌نخوردۀ سفینۀ خوشگو نسخۀ بانکیپور است که آخرین قسمت آن به‌عنوان دفتر ثالث به طبع رسیده است (نک‍ : بانکیپور، همانجا).
سبک و انشای تذکره غالباً ساده است، اما مؤلف در وصف برخی از شاعران، از نثر مصنوع و مسجع نیز استفاده کرده است. استفاده از اصطلاحات و عبارات عربی، به‌کاربردن کلمات اردو، و استعمال‌ املای نادرست برخی کلمات و یا املای کلماتی که امروزه تغییر کرده است، از خصوصیات این تذکره محسوب می‌شود (نک‍ : ص 3، 8، 54، 57، 166، 192، 195، 232، 280؛ نقوی، 252-253). گرچه خوشگو به منابع و مآخذ بسیاری دسترس داشته است، اما در این باب مطالعات عمیقی نکرده و در مورد برخی از شاعران سلف، مرتکب اشتباهات بسیاری شده است (نک‍ : گلچین، 1 / 718- 719؛ نقوی، 244-245، 247). این تذکره از حیث جامعیت و تحقیق دربارۀ برخی از مطالب راجع به احوال شاعران، مناسب است؛ خصوصاً دفتر سوم این تذکره که از حیث اصالت مطالب بسیار ارزشمند است و مؤلف خود با اکثر شاعران از نزدیک آشنایی داشته است (همو، 253).
دیگر آثار خوشگو عبارت‌اند از: 1. مرقع، که در آن، اشعار و نمونۀ آثار شاعران معاصر خویش را به خط خودشان گردآوری کرده بود که امروزه اثری از آن نیست؛ 2. ملفوظات بیدل، که نسخه‌ای از آن باقی نمانده و تنها ابیات پراکنده‌‌ای از آن، در تذکره‌ها ثبت شده است (همانجا).

مآخذ

آرزو، علی‌‌خان، مجمع النفایس، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، 1992 م؛ ابراهیم‌خان خلیل، علی، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، کتابخانۀ خدابخش؛ بهگوان داس هندی، سفینۀ هندی، به کوشش محمد عطاءالرحمان کاکوی، پتنه، 1377 ق / 1958 م؛ خوشگو، بندرابن داس، سفینه، به کوشش محمد عطاء‌الرحمان کاکوی، پتنه، 1378 ق / 1959 م؛ شفیق، لچهمی نراین، تذکرۀ گل رعنا، حیدرآباد دکن، بی‌تا؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ کاکوی، محمد عطاء‌الرحمان، مقدمه بر سفینۀ خوشگو (نک‍ : هم‍ ‌، خوشگو)؛ گلچین‌معانی، احمد، تاریخ تذکره‌های فارسی، تهران، 1348 ش؛ مرکزی، خطی؛ نقوی، علیرضا، تذکره‌نویسی فارسی در هند و پاکستان، تهران، 1343 ش / 1964 م؛ نیز:

Bankipore ; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian, and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Calcutta, 1854.

پریسا سنجابی