خوریان موریان

خوریانْ‌موریان، مجمع‌الجزایری در دریای عرب و متعلق به کشور عمان.
خوریان‌موریان در جنوب عمان و در 50‌کیلومتری بندر صلاله واقع است. این مجمع‌الجزایر از 5 جزیره به نامهای حاسکیه (حاسقی)، سوده (سویدیه)، حلّانیه، قبلیه (حَبَلیّه / جُبیله) و غرزوت (جرزوت) تشکیل شده است که بر روی هم حدود 73 کمـ‍‌2 وسعت دارد. خوریان‌موریان در °17 و ´30 عرض شمالی، و در میان °55 و ´30 تا °56 و ´30 طول شرقی واقع است. 4 جزیرۀ خوریان‌موریان در طول یک خط موازی با مدارات به مسافت حدود 80 کمـ‍ جای گرفته‌‌اند و جزیرۀ غرزوت به فاصلۀ کمی در شمال شرقی جزیرۀ حـلانیـه جـای دارد (هـی، 280؛ آلـن، 5؛ EI2, V / 70؛ بـریتانیکـا، VI / 846).
غربـی‌ترین جزیره، حاسکیه است کـه حدود 6 / 2 کمـ2 وسعت دارد و شرقی‌‌ترین جزیره، یعنی قبلیه شباهتهای بسیاری با جزیرۀ حاسکیه دارد. قبلیه در حدود 26‌کیلومتری شرق حلانیه واقع است (هی، 281-280). 3 جزیرۀ غرزوت، حاسکیه و قبلیه به محل انباشت کود پرندگان دریایی، به‌ویژه غازها و پلیکانها، تبدیل شده، و به رنگ سفید درآمده‌اند. گمان می‌رود که این کودها طی هزاران سال بر روی هم انباشته شده‌اند (همو، 280)؛ از‌این‌رو خاک این جزایر به‌سبب وجود کود پرندگان در آنها، ارزش بسیاری دارند.
سوده، جزیرۀ دیگری است که در حدود 19‌کیلومتری حاسکیه قرار دارد و دومین جزیرۀ بزرگ این مجمع‌الجزایر است (همانجا). مساحت این جزیره حدود 5 / 15 کمـ‍‌2 است که تپۀ مخروطی‌شکلی به ارتفاع 396 متر در وسط آن قرار دارد. جزیرۀ حلانیه، به‌عنـوان بـزرگ‌ترین جزیـرۀ خوریان‌موریـان، حـدود 3 / 54 کمـ2 مساحت دارد و محیط آن 37 کمـ است و در حـدود 10‌کیـلومتـری جزیرۀ سوده واقع شده است (همو، نیز EI2، همانجاها). آب‌و‌هوای این جزیره گرم و مرطوب است و بارش اندک دارد (نک‍ : آلـن، همانجا). این جـزیره از دیرباز محل ذخیرۀ آب شرب برای ساکنان محلی بوده‌ است (کلمنتس، 106-107؛ EI2، همانجا).
حلانیه پـوشش گیاهی اندکی از بـوته‌ها و درختچه‌های گـز و اقاقیا دارد (کلمنتس، 106).
تنها جزیرۀ مسکونی خوریان‌موریان، حلانیه است که شمار اندکی از مردم در آن زندگی می‌کنند (نک‍ : EI2, V / 71؛ گراز، 103). این جامعۀ کوچک به عربی سخن می‌گویند؛ اما زبان محلی آنها شهیری، زبان و گویش منطقۀ مرباط (مربط در ساحل ظُفار عمان)، است (هی، همانجا). بـه نوشتۀ کلمنتس (همانجا)، تلاشهایی بـرای انتقال ساکنانِ جزیره به سرزمین اصلی کشور عمان به عمل آمده است که به‌سبب مقاومت و وابستگی ساکنان جزیره، این امر صورت نگرفته است.
ریشۀ نام خوریان‌‌موریان مشخص نیست. در برخی از منابع نام خرتان و مرتان نیز آمده است (ادریسی، 1 / 49). اما با توجه به برخی از شواهد می‌توان احتمال داد که این نام ریشۀ فارسی داشته باشد. گذشته از ظاهر این نام که صورتی فارسی دارد، این جزایر در دوران باستان از منـاطق تحت نفوذ سلسله‌های حکومتی ایرانی بوده‌ است. در دوران اشکانیان این جزایر سر‌حد میان قلمرو پارتیان و پادشاهی حضرموت بود. افزون بر این، به نظر برخی از صاحب‌نظران، به‌سبب تسلط دریانوردان ایرانی بر خطوط دریایی، از دریای عمان تا شبه‌قارۀ هند و شـرق افـریقـا در دورۀ باستان، بسیاری از نامهای باقی‌‌مانده در این آبها ریشه‌ای فارسی دارند (نک‍ : EI2, V / 70؛ اقتداری، 162).
 رومیان این جزایر را زنوبی یا زنوبیوس می‌خواندند (وین، 57, 70؛EI2 ، همانجا). سیاحان و جهانگردان معروفی از جزایر خوریان‌موریان دیدن کرده‌اند. پلینی در سدۀ 1 م پس از دور‌زدن رأس‌الرباط و گذشتن از خلیج حلانیه، از جزیرۀ حلانیه دیدن کرده است (وین، 57).
ادریسی، جغرافی‌دان سدۀ 6 ق، به خوریان‌موریان اشاره کرده است. او از دو جزیره به نامهای خرتان و مرتان در خلیج حشیش در نزدیکی قریۀ حاسک در ساحل عمان نام می‌برد (1 / 52، 56). به نظر می‌رسد که منظور وی از این جزیره، جزایر اصلی خوریان‌موریان، حلانیه و حاسکیه، باشد. به روایت همو، در این دو جزیره قومی از اعراب می‌زیسته‌اند که به زبان «عادی قدیم» سخن می‌گفته‌اند و از طریق تجارت با یمن امرار معاش می‌کرده‌اند (1 / 52). ظاهراً در این دوره، این جزایر تحت تسلط شهیریها بوده‌اند (EI2، همانجا). ابن‌بطوطه در سدۀ 8 ق / 14 م از جزیرۀ حلانیه دیدن کرده و از آن با نام جبل لمعان نام برده است (ص 281).
جزایر خوریان‌موریان مدتها به‌وسیلۀ عربهای شهیر و موکله در حضرمـوت دست‌بـه‌دست مـی‌شـده اسـت (EI2، همـانـجا). در گذشته‌های دور اهالی هُدَیده، در یمن، برای برداشت کود پرندگان دریایی به جزیرۀ حاسکیه و قبلیه می‌آمدند. آنان کود پرندگان را در زمینهای کشاورزی خود به کار می‌بردند (همانجا).
پرتغالیها نخستین اروپاییانی بودند که در دورۀ اخیر موجودیت جزایر خوریان‌موریان را ثبت ‌کردند. آلفونسو د آلبوکرک در 20 ربیع‌الاول 912 ق / 10 اوت 1506 م از سوکوترا (سوقطرا، جزیره‌ای در جنوب یمن و در دماغۀ شاخ افریقا) خارج، و از جزایر خوریان‌موریان عبور کرد و به رأس‌الحد (رأس مسندم) رسید (الٰهی، 32). در منابع و متون پرتغالی این مجمع‌الجزایر جزایر کـوریا ـ موریا خوانده شده است و بـرای حاسکیه نـام آسکویی، برای سوده نام سودی، و برای غرزوت رُدوندو را به کار می‌بردند (EI2، همانجا).
ساکنان جزیرۀ حلانیه در 1233 ق / 1818 م به‌سبب حملات متعدد دزدان دریایی قواسم رأس‌الخیمه و تصرف این جزیره، آنجا را ترک کردند و جزیره چندین سال خالی از سکنـه شد (بریتانیکا، VI / 846). پـس از قـواسـم در 1269 ق / 1853 م، ایـن جـزایـر بـه ابن‌خلفان، از تیرۀ ماهارا که در مرباط در ساحل ظفار ساکن بودند، رسید و به مالکیت آنان درآمد. آنگاه، این مجمع‌الجزایر به «جزایر بن‌خلفان» معروف شد (هی، 279؛ EI2، همانجا).
پس از توسعۀ قدرت بریتانیا در اقیانوس هند و خلیج فارس، دولت بریتانیا در صدد تصرف جزایر خوریان‌موریان برآمد. در اواسط قرن 13 ق / 19 م فرمانده انگلیسی، اُرْد، به خوریان‌موریان که ظاهراً خالی از سکنه بود، رسید. وی از وزارت خارجۀ بریتانیا خواست تا با سعید سلطان (حک‍ 1222-1273 ق / 1807-1857 م)، پادشاه عمان، برای مستعمره‌کردن این جزیره وارد مذاکره شود (گراز، 102). در صفر 1269 / نوامبر 1852، هیئتی از انگلستان به ریاست فرمانتل برای خرید جزایر خوریان‌موریان نزد سعید سلطان که به زنگبار سفر کرده بود، رفتند (سدید‌السلطنه، 396). مذاکراتی میان فرمانتل و اُرْد با سعید سلطان برای خرید خوریان‌موریان صورت گرفت. مذاکره‌کنندگان ضخامت کود پرندگان را در جزیره از 1 تا 6 فوت تخمین زدند و میزان کل آن را 000‘200 تن برآورد کردند؛ اما سعید سلطان حاضر به این معامله نشد.
پس از چندی سعید سلطان نظر خود را تغییر داد و پس از دریافت هدایای ملکه، جزایر خوریان‌موریان را در 18 شوال 1270 ق / 14 ژوئیۀ 1854 م به‌عنوان هدیه‌ای جاودان به وی تقدیم کرد و سند آن را به وزیر خارجۀ بریتانیا، لرد کلارندون، تحویل ‌داد (وین، 103؛ سعید‌روئت، 122).
پیش از کشیدن خط تلگراف میان هند و اروپا از طریق خلیج فارس، کمپانی هند شرقی کوشید تا این خط را از مسیر دریای سرخ و دریای عرب به هندوستان احداث کند. از‌این‌رو، در 1275-1276 ق / 1859-1860 م، ایستگاههایی در عدن، خوریان موریان، مسقط و مونز در نزدیکی کراچی تأسیس شد؛ اما در نهایت این عملیات به سرانجام نرسید (لندن، 103). در اواخر سدۀ 12 ق / 19 م شایع بـود کـه مجمع‌الجزایـر خوریان‌موریان، انبـاری برای مواد مخدر و به‌ویژه حشیش بوده که میان دریای سرخ و هند حمل‌و‌نقل می‌شده است؛ اما بعدها آثار و شواهدی مبنی بر این امر در جزیره مشاهده ‌نشد (هی، همانجا).
خوریان‌موریان در نیمۀ اول سدۀ 14 ق / 20 م توسط نمایندگان بریتانیا در خلیج‌فارس اداره می‌شد، اما در عمل این مجمع‌الجزایر زیر نظر کمیسیونر عالی فدراسیون عدن بود (پیراگوستینی، 215, 217). با استقلال‌یافتن کشورهای منطقه، بر سر تصرف خوریان‌موریان میان یمن جنوبی و عمان اختلاف افتاد؛ اما دولت بریتانیا در 9 آذر 1346 ش / 30 نوامبر 1967 م، حاکمیت این جزایر را به عمان واگذارد. این امر با اعتراض دولت یمن جنوبی که این جـزایر را جزو عـدن می‌دانست، روبه‌رو شـد. سـرانجـام رضایت ساکنان جزیره از حاکمیت عمان، سبب حل این اختلاف شد (گراز، همانجا). امروزه این مجمع‌الجزایر در تقسیمات کشوری عمان، الحلانیات نام گرفته است و در شهرستان شلم و جزر در استان ظفار قرار دارد (وزارة ... ، بش‍‌ ).

مآخذ

ابن‌بطوطـه، رحلـة، به کـوشش طـلال حـرب، بیـروت، 1407 ق / 1987 م؛ ادریسی، محمد، نزهة المشتاق، بیروت، 1409 ق‌ / 1989 م؛ اقتداری، احمد، از دریای پارس تا دریای چین، تهران، 1364 ش؛ الٰهی، همایون، خلیج فارس و مسائل آن، تهران، 1368 ش؛ سدید‌السلطنه، محمدعلی، تاریخ مسقط و عمان، بحرین و قطر و روابط آنها بـا ایـران، به کوشش احمد اقتداری، تهـران، 1370 ش؛ وزارة الاعـلام سلطنة عمان (مل‍‌ )؛ نیز:

Allen, C. H., Oman the Modernization of the Sultanate, London, 1987; Britannica, micropaedia, 1989; Clements, F. A., Oman the Reborn Land, London / New York, 1980; EI2; Graz, L., The Omanis Sentinels of the Gulf, London / New York, 1982; Hay, R., «The Kuria Muria Islands», Geographical Journal, London, 1947, vol. CVI, nos. 1-3; Landen, R. G., Oman Since 1856 Disruptive Modernization in a Traditional Arab Society, New Jersey, 1967; Pieragostini, K., Britain, Aden and South Arabia, New York, 1991; Said- Ruete, R., Said bin Sultan, London, 1926; Vezarat ... , www.omanet.om; Vine, P., The Heritage of Oman, Immel Publishing, 1995.

هادی ویسی