خوارزمی، زبان

خوارَزْمی، از زبانهای ایرانی میانۀ شرقی که تا اواخر سدۀ 8 ق / 14 م در سرزمین خوارزم زنده بود (هومباخ، «خوارزمی»، 193) و سپس، ازبکی جای آن را گرفت (ابوالقاسمی، 130). شباهتهایی در تحولات آوایی زبان خوارزمی و گویش متأخر اوستایی مشاهده می‌شود (همچون کاربرد θ به جای δ در برخی از واژه‌ها، مانندِ mθx (ملخ)، هنینگ، «زبان ... »، 434)، اما شاهدی قطعی برای اثبات این فرضیه که خوارزمی بازماندۀ زبان اوستایی است، وجود ندارد (نک‍ : مکنزی، «خوارزمی ... »، 90). از سوی دیگر، برخی تحولات خاص آوایی زبان خوارزمی فرضیۀ رابطۀ نزدیک آن را با زبان اوستایی تأیید نمی‌کند (هومباخ، همانجا)؛ برای مثال صورت باستانی واژه‌های خوارزمی mrc (مرد) و ’fcwr (عمو) می‌بایست به ترتیب *martiya- و *ftūrya- بوده باشد که کاملاً با معادلهای اوستایی آنها (maşiia- و tūiriia-) متفاوت است (همو، «درباره ... »، 330-331).
دو دوره از تحول زبان خوارزمی را می‌شناسیم: خوارزمی میانه به خط آرامی ـ خوارزمی، و خوارزمی متأخر به خط عربی ـ خوارزمی. خط آرامی ـ خوارزمی، مانند دیگر خطوط ایرانیِ میانۀ برگرفته از خط آرامی، هُزوارِش (ه‍ م) نیز دارد (نک‍ : همو، «خوارزمی»، 193-194).
آثار بازماندۀ خوارزمیِ میانه به خط آرامی ـ خوارزمی بسیار اندک، و عبارت‌اند از: 1. دو کتیبۀ بسیار کوتاه بر دو ظرف سفالی از کوی‌کریلگان‌قلعه (از سدۀ 3 یا 2 ق‌م)، 2. نوشته‌هایی کوتاه بر سکه‌های فرمانروایان خوارزم (از سدۀ 3 یا 2 ق‌م)، 3. نوشته‌هایی بر روی چـوب و چرم از توپراق‌قلعه و یکه‌پارسان‌قلعه (احتمالاً از سدۀ 2 م)، 4. کتیبه‌هایی کوتاه بر چند ظرف سیمین از منطقۀ اورال (احتمالاً از سده‌های 6 تا 8 م)، 5. چند کتیبۀ سنگ ‌مزار از توق‌قلعه (احتمالاً از سدۀ 7 م)، و 6. سفالینه‌ای کتیبه‌دار از خومبوزتپه (همان، 193؛ نیز نک‍ : هنینگ، «اسناد ... »، 166-167؛ تفضلی، 366).
کهن‌ترین آثـار خوارزمـی متـأخر بـه خط عربـی ـ خوارزمی واژه‌هایی است که ابوریحان بیرونی در برخی از آثار خود به کار برده است ( ایرانیکا، V / 518). از آنجا که خوارزمی زبان مادری ابوریحان بیرونی بوده، او در آثار الباقیه به برخی از واژه‌ها و اصطلاحات تقویمی و نجومی این زبان اشاره کرده است. به علاوه، نام چند پادشاه خوارزمی را در این اثر می‌توان یافت. اثر دیگر او، الصیدنه نیز نام خوارزمیِ چند دارو، گیاه، جانور و کانی را در خود جای داده است. دیگر آثار بازماندۀ خوارزمی متأخر به خط عربی ـ خوارزمی عبارت‌اند از: 1. ترجمۀ خوارزمی فرهنگ عربی مقدمة الادب، اثر جاراللٰه محمود زمخشری (د 538 ق / 1143 م)؛ 2. واژه‌ها و جملات خوارزمیِ به‌کار‌رفته در کتاب فقهی یتیمة الدهر، اثر محمد علاءالدین ترجمانی ملکی خوارزمی (د 655 ق / 1257 م)؛ 3. واژه‌ها و جملات خوارزمی به‌کار‌رفته در کتاب فقهی قنیة المنیه، اثر ابورجاء مختار زاهدی غزمینی (د 658 ق / 1260 م)؛ 4. کتاب ارزشمند رسالة الالفاظ الخوارزمیة التی فی قنیة المبسوط، اثر کمال‌الدین عمادی جرجانی (د ح 755 ق / 1354 م) (هومباخ، همان، 193-194؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، همانجا؛ تفضلی، 366-367؛ زرشناس، 59).
از آنجا که املای کلمات خوارزمی در آثار ابوریحان بیرونی نسبتاً ثابت است، می‌توان احتمال داد که خط عربی ـ خوارزمی از سدۀ 4 ق / 10 م برای نوشتن خوارزمی به کار ‌می‌رفته است (ارانسکی، 91). حروف به‌کاررفته در این خط عبارت‌اند از: [ا، ب، پ، ت، ث، ج، چ، ح، ح، خ، د، ذ، ر، ز، ژ، س، ش، ص، ض، ط، ظ، ع، غ، ف، ڡ، ک، ل، م، ن، و، ه، ی]. چنان‌که مشاهده می‌شود، این خط فاقد [ق] و [گ] بوده، اما در‌عوض دارای دو حرف [ ح] و [ ڡ] بوده که تلفظ اولی / ts / و / dz / و تلفظ دومی / β / بوده است (نک‍ : هومباخ، همان، 194).
گاه در دست‌نوشته‌های متأخرتر حروفِ بی‌نقطه با نقطه، و حروفی که چند نقطه دارند، با یک نقطه نوشته شده‌اند و گاه حتى جای نقطه‌های حروف عوض شده است (مثلاً دܼ به جای د، ب به جای پ، چ به جای ح). در خط عربی ـ خوارزمی از نشانه‌های فتحـه، کسره، ضمه، سکون و تشدید نیز استفاده شده است (نک‍ : همانجا). یکی از کاربردهای تشدید نمایاندن تکیه بر هجای ماقبل بوده است، مانند: اخسّد / ’xd / (شش‌صد) ( ایرانیکا، همانجا).
مهم‌ترین ویژگی آوایی زبان خوارزمی که آن را در شمار زبانهای ایرانی میانۀ شرقی قرار می‌دهد، تبدیل انسدادیهای واک‌دار آغازین / b d g / به سایشیهای واک‌دار / β δ γ / است، مانند: βrk (بر، میوه)، δ’n (دانه)، γndm (گندم) (هومباخ، همان، 193). از دیگر ویژگیهای آوایی جالب توجه زبان خوارزمی ابدالِ مصوتهای کوتاه پیش از آخرین صامت کلمه در موضوع وقف به y است: δβyr (در) به جای rδβ در هنگام وقف ( ایرانیکا، همانجا؛ هومباخ، «خوارزمی»، 194).
اسم در خوارزمی دارای دو جنس مذکر و مؤنث، 6 حالتِ نهادی ـ رایی، برایی، ازی، اضافی (ملکی)، دری، و ندایی، و دو شمار مفرد و جمع است. پایانه‌های حالت برای اسامی و صفات مذکر در شمار مفرد عبارت‌اند از: نهـادی ـ رایی -Ø (صفر)، برایی -(i)، ازی -a ، اضافی (ملکی) -’n، دری -a، و ندایی -a. اسامی و صفات مؤنث در شمار مفرد در حالتهای نهادی و دری -a، و در بقیۀ حالتها -iya می‌گیرند. اگر اسم یا صفت مؤنث در شمار مفرد در حالتهای نهادی و دری به -ka ختم شود، در بقیۀ حالتها -ca می‌گیرد. پایانه‌های حالت در شمار جمع عبارت‌اند از:-ina یا -i ، و اضافی (ملکی) -n’n. واژه‌های مذکر و مؤنث مختوم به -k در شمار جمع به‌ترتیب به -ci و -cya ختم می‌شوند. به علاوه، حرف اضافۀ پسین δ’r (برای، را) می‌تواند حالت برایی و نیز مفعول مستقیم معرفه را بنمایاند ( ایرانیکا، V / 518-519؛ قس: هومباخ، همان، 196-197).
حرف تعریف معین در زبان خوارزمی بازماندۀ موصول باستانی *ya- (که) است و دارای این صورتها ست: مفرد مذکر: ’y، مؤنث: y’، و جمع برای هر دو جنس: ’y. این صورتها در ترکیب با حروف اضافه به صورتهای -y و -’ در‌می‌آیند ( ایرانیکا، V / 519؛ قس: هومباخ، همان، 196).
فعل خوارزمی دارای مادۀ مضارع، مادۀ ماضی و صفت نقلی است. از مادۀ مضارع وجوه اخباری، التزامی، امری، تأکیدی و تمنایی، زمان آینده (به کمک -k’m) و حال استمراری، و صفت فاعلی و مصدر ساخته می‌شود. مادۀ ماضی در ساخت ماضی نامحقق یا شرطی (به اضافۀ -mnc-) و ماضی استمراری به کار می‌رود. صفت نقلی نیز برای ساختن ماضی نقلی و ماضی بعید به کار برده می‌شود (همان، 198؛ نیز نک‍ : ایرانیکا، همانجا).
ماده‌های مضارعی که با صامت آغاز می‌شوند، در صورتی که تک‌هجایی باشند یا در هجای نخست مصوت بلند داشته باشند، به‌جز چند مورد استثنایی، در ماضی تغییر نمی‌کنند. در غیر این صورت برای ساخت مادۀ ماضی به جای نخستین مصوت مادۀ مضارع از ā استفاده می‌شود، مثل hβr- (دادن) که مادۀ ماضی آن h’βr- است. اگر مادۀ مضارع با مصوت (اصلی یا افزوده) آغاز شود، مادۀ ماضی با افزودن پیشوند m- به دست می‌آید، مثل ’s- (گرفتن) که مادۀ ماضی آن m’s- می‌شود؛ مگر در صورتی که مصوت آغازین ماده کوتاه باشد و پس از آن m، mb یا p آمده باشد (نک‍ : مکنزی، «ماده‌ها ... »، 395). پیشوند m- احتمالاً بازماندۀ پیشوند فعلی ham- است (همان، 392).
از فعل δ’ry- (داشتن) به‌ندرت به‌عنوان فعل کمکی در ساخت زمانهای مرکب استفاده می‌شود، مانند: ’ydk δ’ryd (رفته بود). شواهدی از ساخت امکانی نیز با عنصر کمکی ’k- دیده شده است، مانند n-yt-kyc (نمی‌توانست بگیرد). گفتنی است که ’yt صفت مفعولی از ’s- (گرفتن) است ( ایرانیکا، همانجا).
مهم‌ترین ویژگی نحوی زبان خوارزمی این است که حتى اگر مفعول فعل یا متمم حرف اضافه به‌صورت اسم پس از فعل یا حرف اضافه آمده باشد، باز استفاده از ضمیر مفعولی الزامی است. ضمیر مفعولی می‌تواند به واژه‌ای قبل از فعل یا حرف اضافه نیز بپیوندد (نک‍ : ایرانیکا، همانجا). توالی پسوندها از دیگر ویژگیهای جالب توجه زبان خوارزمی است. شمار پسوندها (که می‌توانند از نوع ضمیری، قیدی یا حرف اضافه‌ای باشند) گاه به 4 می‌رسد، مانند: hyδd’-hy-n’-d’-br (به‌ترتیب از چپ به راست: «خواند ـ او را ـ آنها را ـ بیرون ـ بر»= برای او آنها را قرائت کرد) (مکنزی، «زبان ... »، 1247؛ نیز نک‍ : هنینگ، «ساخت ... »، 47).

مآخذ

ابوالقاسمی، محسن، تاریخ زبان فارسی، تهران، 1381 ش؛ ارانسکی، ی. م.، زبانهای ایرانی، ترجمۀ علی‌اشرف صادقی، تهران، 1378 ش؛ تفضلی، احمد، تاریخ ادبیات ایران پیش از اسلام، به کوشش ژاله آموزگار، تهران، 1377 ش؛ زرشناس، زهره، «زبان خوارزمی»، نامۀ فرهنگستان، تهران، 1375 ش، س 2، شم‍ 1(5)؛ نیز:

Henning, W. B., «The Choresmian Documents», Asia Major, 1965; id., «The Khwarezmian Language», Z. V. Togan’a Armağan, Istanbul, 1965; id., «The Structure of the Khwarezmian Verb», Asia Major, 1955; Humbach, H., «About Gōpatšāh, His Country, and the Khwārezmian Hypothesis», Acta Iranica, 1985, vol. XXIV; id., «Choresmian», Compendium Linguarum Iranicarum, ed. R. Schmitt, Wiesbaden, 1989; Iranica ; MacKenzie, D. N., «Khwarazmian Language and Literature», The Cambridge History of Iran, vol. III(2), ed. E. Yarshater, Cambridge etc., 1983; id., «Khwarezmian and Avestan», East and West, 1988, vol. XXXVIII, nos. 1-4; id., «Khwarezmian Imperfect Stems», Mélanges linguistiques offerts à Émile Benveniste, Paris, 1975.

حسن رضایی باغ‌بیدی