اغوزخان

از اهمیت احتمالیِ اغوزخان در میان طوایف اغوز پیش از عصر مغول مدارك قابل استنادی به دست نیامده است، اما بر این نكته می‌توان تكیه كرد كه در آن دوره جایگاه داستانیِ اغوزخان بیش از اویغوران، در میان اغوزان اهمیت یافته، و به عنوان افتخاری قومی بر آن تكیه‌ای روزافزون شده است (برای اشاره‌ها، نك‍ : بارتولد، «اجمال ... »، 434-435، «بررسی ... »، 574-579؛ سومر، 373 به بعد). انتساب فخرآمیز تركمانان به اغوزخان را نباید یك پدیدۀ مبتنی بر انگیزه‌های عصر حاضر پنداشت، بلكه گزارشهایی مستقل و پراكنده از تركمانان حوزۀ خزر، آسیای صغیر و حتى شام مربوط به سده‌های 12 و 13 ق / 18 و 19 م، حكایت از آن دارد كه چنین انتساب و تفاخری را در میان آنان باید امری با سابقه تلقی كرد (نك‍ : آذر، 1 / 363؛ هامر پورگشتال، I / 6-7؛ بارتولد، «غز»، 526، به نقل از گالكین؛ برای بررسی نسب بردن طوایف تركمن به اغوزخان در یك ترجمۀ تركمنی كهن از جامع التواریخ رشیدالدین از تاریخ 963 ق، نسخۀ خطی آكادمی علوم تركمنستان، نك‍ : محمدوا، 27-37).
ابوالغازی بهادر خان در شجرۀ ترك، برپایۀ افزوده‌ها بر داستان اغوزخان، از یك نوادۀ اغوز به نام قرغز نام برده، و یادآور شده كه او نیای قوم اصیل قرغز (یعنی قرقیزهای مغولستان) بوده است، اما در دوره‌های بعد نسل قرغز با اقوام دیگر درآمیخته، و قوم قرقیز از نسب واقعی خود دور گشته است (نك‍ : ص 42). شاكریم در نسب‌نامۀ خود، در برداشت از گفتار ابوالغازی، قرقیز مورد نظر او را به قوم قره قرقیز، یعنی قرقیزهای كنونی تفسیر كرده است (ص 36).

بررسی كتاب‌شناختی اغوزنامه‌ها

1. اغوزنامه، كهن‌ترین متن موجود از داستان اغوزخان به خط اویغوری. قدمت این نسخه مربوط به سدۀ 9 ق / 15 م است و نشانه‌هایی در نوشتار آن وجود دارد كه استنساخ آن را از یك تألیف قدیم‌تر می‌نمایاند. تنها نسخۀ خطی این تحریر در مجموعۀ شفر از كتابخـانۀ ملی پاریس نگهداری می‌شود (نك‍ : شچرباك، 15-16). تصویر این نسخه و نیز ترجمه و آوانگاری آن، بار نخست توسط رادلُف در 1890-1891 م در سن‌پترزبورگ به چاپ رسیده، و چاپ محققانه‌ای از آن به كوشش بانگ و آرات در استانبول (1936 م)، و نیز همراه با ترجمۀ روسی توسط شچرباك در مسكو (1959 م) انتشار یافته است (برای نسخه‌های اویغوری دیگر در سده‌های اخیر، نك‍ : سومر، 376). تشخیص دقیق زبان این متن در طی سالها، موضوع بحث میان ترك‌شناسان بوده، و گرایش غالب، بازگرداندن آن به زبان اویغوری كهن یا قارلقی ـ اویغوری است (نك‍ : بارتولد، «نقدی ... »، 272؛ شچرباك، 5؛ قایدارف، 16)؛ اما برخی از محققان آذربایجانی و تركمن، تلاش داشته‌اند تا به نحوی زبان این متن را گویشی از شاخۀ اغوزی بدانند (نك‍ : بایلیف، 9؛ زینالف، 82).

2. تاریخ اغوزان، عنوان مشترك نسخه‌هایی چند به زبان فارسی مشتمل بر داستان اغوزخان كه رونوشتی از بخش مربوط به داستان از جامع التواریخ رشیدالدین فضل‌الله است و تاریخ رونویسی برخی از آنها مربوط به دورۀ زندگی خود رشیدالدین است. 5 نسخۀ خطی از این اثر در كتابخانه‌های توپكاپی سرایی و سلیمانیه نگهداری می‌شود و برخی از آنها به مینیاتور تزیین شده‌اند (نك‍ : طوغان، 13-14). زكی ولیدی طوغان روایت اغوزخان در جامع التواریخ را در مقایسه با این 5 نسخه اساس كار خود در «داستان اغوز» قرار داده است.
3 و 4. اغوزنامه، عنوان دو نسخه به زبان جغتایی كه در بخش نسخه‌های خطی مؤسسۀ شرق‌شناسی آكادمی علوم ازبكستان (شم‍ 185-IV و 4347) نگهداری می‌شوند و شچرباك در چاپ اغوزنامۀ اویغوری، از آنها به عنوان نسخ معین كمك گرفته است. زبان این دو نسخه از زبان شجرۀ ترك ابوالغازی كهن‌تر است (نك‍ : شچرباك، 9, 20؛ نیز فاضلف، I / 9).
5. روایت اوزون كوپری از داستان اغوز به تركی عثمانی كه به كوشش نامق اُركون در آنكارا (1935 م) به چاپ رسیده، و طوغان در نسخۀ تطبیقی خود از این روایت نیز بهره برده است.
6. اغوزنامه، مشتمل بر منتخباتی از ترجمۀ تركی جامع التواریخ، شجرۀ ترك ابوالغازی و جهان نمای حاجی خلیفه كه به صورت خطی در كتابخانۀ موزۀ بریتانیا (شم‍ Ad. 11, 726) نگهداری می‌شود (برای وصف نسخه، نك‍ : ریو، 282-283).
بر این موارد، باید برخی تحریرهای داستان اغوزخان مندرج در متون مفصل تاریخی را نیز افزود كه به برخی از آنها پیش‌تر اشاره شد. از دیگر نمونه‌ها، باید به تحریری اشاره كرد كه یازیجی اوغلو در سرآغاز كتاب خود با عنوان تواریخ آل سلجوق آورده، و این تحریر از داستان در «نشریۀ تاریخ، باستان‌شناسی و قوم‌شناسی ترك» (1934 م) منتشر گردیده است. نمونۀ دیگر بخش مقدمه از نسخۀ خطی (شم‍ Or. 3222) در كتابخانۀ موزۀ بریتانیا با عنوان تواریخ گزیدۀ نصرت نامه در تاریخ شیبانیان است كه تحریر آن مربوط به 908 ق است (برای وصف، نك‍ : همو، 276-277؛ نیز اكمان، 366).
در نگاهی گذرا بر تحقیقات مربوط به داستان اغوزخان، به دشواری می‌توان به شماری محدود از آثار بسنده كرد و آثار تحقیقی متعددی را كه عمدتاً برپایۀ نسخۀ اویغوری پدید آمده است، نادیده گرفت. كهن‌ترین تحقیق خاورشناختی مربوط به دیتس است كه به مقایسه میان قیات (تك شاخ) در داستان اغوز و غول یك چشم در اساطیر یونانی پرداخته، و پاره‌ای از متن اغوزنامه را به آلمانی ترجمه كرده، و در 1815 م انتشار داده است. از دیگر آثار باید به چاپی تحقیقی از اغوزنامه توسط رضانور در اسكندریه (1928 م)؛ مقاله‌ای از پل پلیو با عنوان «دربارۀ افسانۀ اغوز خان در نسخۀ اویغوری» (1930 م)؛ پاسخی از رضانور به مقالۀ پل پلیو (1931 م)؛ مقاله‌ای از بانگ و آرات با عنوان «افسانۀ اغوزخان» (1932 م)؛ مقالۀ برنشتام با عنوان «حقیقت تاریخی در افسانۀ اغوزخان» (1935 م)؛ مقالۀ سینور با عنوان «ملاحظاتی دربارۀ داستان اغوزخان» (1950 م)؛ بحث تحلیلی فاروق سومر در بخشهایی از كتاب «اغوزان» (1965 م)؛ و چاپ تطبیقی متن داستان و تحلیل عناصر آن توسط زكی ولیدی طوغان (1971 م) اشاره كرد.

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشكده، تهران، 1337 ش؛ ابن اثیر، الكامل؛ ابوبكر طهرانی، دیاربكریه، به كوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنكارا، 1964 م؛ ابوالغازی بهادرخان، شجرۀ ترك، به كوشش دمزون، سن پترزبورگ، 1871 م؛ بخاری، سلیمان، لغت چغتای و تركی عثمانی، استانبول، 1298ق؛ جوینی، عطاملك، تاریخ جهانگشای، به كوشش محمد قزوینی، لیدن، 1329 ق / 1911 م؛ حمدالله مستوفی، تاریخ گزیده، به كوشش عبدالحسین نوایی، تهران، 1362 ش؛ دده قورقوت (مل‍‌ )؛ رشیدالدین فضل‌الله، جامع التواریخ، به كوشش محمد روشن و مصطفى موسوی، تهران، 1372 ش؛ شرف‌الدین علی یزدی، ظفرنامه، به كوشش عصام‌الدین اورونبایف، تاشكند، 1972 م؛ كاشغری، محمود، دیوان لغات الترك، استانبول، 1333 ق؛ گردیزی، عبدالحی، زین الاخبار، به كوشش عبدالحی حبیبی، تهران، 1347 ش؛ نیز:

Bailyev, S., Kategoriya skloneniya v pis’mennykh pamyatnikakh turkmenskogo yazyka, Ashkhabad, 1990; Balasaguni, Kutadgu bilig, ed. R. R. Arat, Ankara, 1979; Barthold, V. V., «Ocherk istorii turkmen-skogo naroda», Sochineniya, Moscow, 1963, vol. II(1); id , «Guzz», «Obzor istorii tyurkskikh narodov», «TuretskiĮepos i Kavkaz»,«Retsenziya na knigu: Zametki ob etnicheskom sostave ... », ibid, 1968, vol. V; Bazin, L., «Notes sur les mots Oguz et Turk» Oriens, Leiden, 1953, vol. VI; Boratav, P. N., «Les Proverbes», Philologiae Turcicae Fundamenta, Wiesbaden, 1965; Caferoğlu, A.,«La Littérature turque de l’époque des Karakhanides», ibid; Dede Korkut kitabi, ed. M. Ergin, Ankara, 1958; Doerfer, G., «Die Literatur der Turken Südsibiriens», Philologiae ... (vide: Boratav); Eckmann, J., «Die tschagataische Literatur», Philologiae ... (vide: Boratav); Fazylov, E., StarouzbekskiĮ yazyk, Tashkent, 1966; Gumilev, L. N., Drevnie tyurki, Moscow, 1967; Hamilton, J., «Toquz-Oguz et On-Uygur», JA, 1962; Hammer-Purgstall, J., Geschichte des osmanischen Reiches, Pest, 1827; Kaidarov , A. T., «Vvedenie», StroĮ uĮgurskogo yazyka, Almaty, 1989; Köprülü, F., Edebiyat araŞtırmaları, Ankara, 1986; Marquart, J., Über das Volkstum der Komanen, Berlin, 1914; Mukhamedova, Z. B., «Oguzsko-turkmenskie etnonimi», Sovetskaya Tyurkologiya, 1971, vol. I; Oguz-name, ed. A. M. Shcherbak, Moscow, 1959; Orkun, H. N., Eski Türk yazıtları, Istanbul, 1940; Rieu, Ch., Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, London, 1888; Shakarim Qudaiberdiuly, Türïk, qyrghyz-qazaq hăm khandar shezhĮresĮ, Almaty, 1991; Shcherbak, A. M., notes on Oguz-name, Moscow, 1959; Sumer, F., Oğuzlar (Türkmenler), Ankara, 1972; Togan, Z. V., Oğuz destanı, Istanbul, 1982; Zeinalov, F. R., «Dastan ob Akhmede Kherami ... », Sovetskaya Tyurkologiya, 1975, vol. V.
احمد پاكتچی