خلیل الله شاه

خَلیلُ‌اللّٰهْ شاه، از خوش‌نویسان مشهور قلم نستعلیق در ایران و شبه قارۀ هند (زنده در 1029 ق / 1620 م). 
او از سادات رزۀ باخرزِ خراسان و برادرزادۀ میرمحمدحسین باخرزیِ خوش‌نویس بود (اسکندربیک، 2 / 1430). وی به هنگام سفر شاه طهماسب (سل‍ 930-984 ق) به خراسان، برای فرونشاندن شورش طوایف سرکش، به‌سبب حسنِ خطش توجه شاه را به خود جلب کرد، و همراه وی به قزوین آمد و پس از چندی به کاشان رفت و از آنجا راهی هند و دکن شد (قاضی احمد، 102-103). خلیل‌الله در دکن اعتباری به دست آورد و در شهر بیجاپور به دربار عادلشاهِ دوم (سل‍ 987-1035 ق) راه یافت و به جمع خوش‌نویسان دربار پیوست و از سوی شاه نیکیها دید و شعرا، به‌ویژه ظهوری ترشیزی (د 1025 ق) ــ شاعر دربار ــ به مدح او پرداختند (همو، 103؛ ظهوری، 75-76؛ هفت‌قلمی، 79، 81). او بعدها به عنوان فرستادۀ عادلشاه دوم به همراه دیگر ایلچیان شاهان دکن به دربار شاه عباسِ اول صفوی (سل‍ 996- 1038 ق) آمد، تا با میانجیگری شاه عباس، جهانگیر شاه (سل‍ 1014-1037 ق / 1605- 1628 م) را از تعرض به حکومتهای محلی دکن باز دارد (اسکندربیک، همانجا). 
خلیل‌الله در 1022 یا 1023 ق هنگامی که قصد بازگشت به هند را داشت، به سبب سپری شدن فصل سفر دریایی، از شیراز به دربار شاه عباس (اصفهان) بازگشت (همو، 2 / 1431) و برپایۀ نوشتۀ میرزاحبیب اصفهانی به خوش‌نویسی برای کتابخانۀ سلطنتی پرداخت (ص 195). 
اسکندربیک بازگشت او را به دکن در 1029 ق به همراه دیگر ایلچیانی که در 1027 ق به دربار شاه عباس آمده بودند، یاد کرده است (3 / 1555، 1571)؛ اما به گزارش هفت‌قلمی او در 1027 ق، نسخه‌ای از کتاب نورس، تألیف ابراهیم عادلشاه در موسیقی هندی به زبان فارسی را به قلم نستعلیق خوش نوشت که توجه عادلشاه را به خود جلب کرد و با برپایی مراسمی در بزرگداشت او، وی را به «پادشاه قلم» ملقب ساخت؛ بنابراین احتمال دارد که خلیل‌الله در دو سفر جداگانه به ایران آمده باشد که در فاصلۀ آن دو، کتاب نورس را کتابت کرده است (ص 79-80؛ نیز نک‍ : ادامۀ مقاله). سال مرگ او را میرزای سنگلاخ (ذیل احوال امیرخلیل) و حبیب اصفهانی (ص 196)، 1035 ق / 1626 م نوشته‌اند. 
این داستان که خلیل‌الله مدعی بود از میرعماد خوش‌تر می‌نویسد، و شاه عباس دستور داد که قطعات آن دو را با هم مقایسه کنند، و خوش‌نویسان، خط وی را بر میر ترجیح دادند، اولین‌بار در کتاب میرزای سنگلاخ آمده است (همانجا) و در تذکره‌های خط، پیشینه ندارد؛ همچنین او در متون نخستین کسی است که به خلیل‌الله نسبت هروی می‌دهد (همانجا). 
خلیل‌الله در نستعلیق، پیرو مکتب میرعلی هروی (ه‍ م) بود که شیوۀ رایج و غالب دورۀ او به شمار می‌آمد (بیانی، احوال ... ، 1 / 179). تذکره‌نویسان از احمد مشهدی و محمود شهابی، که هر دو از شاگردان میرعلی بودند، به عنوان استادان خلیل‌الله نام برده‌اند (قاضی احمد، 102؛ حبیب، 195). 
صاحب مرآةالعالم به نقل از خلیل‌الله (بختاورخان، 483)، می‌نویسد: دیگران به قلم می‌نویسند و من به قلم‌تراش! (یعنی اصلاح و پیرایش خط)؛ درحالی‌که با توجه به فاصلۀ زمانی بسیار میان تألیف مرآةالعالم (1078 ق) و حیات خلیل‌الله، بعید به نظر می‌رسد که مؤلف او را از نزدیک دیده باشد (بیانی، همان، 1 / 178)، و چنین نسبتی از زبان او درست به نظر نمی‌رسد. 

آثـار

 مهم‌ترین اثر او همان کتاب نورس به قلم نستعلیق خوش است که 11 ورق آن در حیدرآباد دکن پیدا شده است و رقم خلیل‌الله بت‌شکن دارد (حبیبی، 752؛ اسکلتن، 37)؛ با این حال، قطعه‌هایی بدون تاریخ و با رقم‌های «خلیل‌الله»، «خلیل‌الله الحسینی» و «میرخلیل قلندر» در موزه‌ها و کتابخانه‌ها و مجموعه‌های خصوصی بر جای مانده است: 
قطعه‌ای به قلم سه‌دانگ و کتابت خفی خوش، در کتابخانۀ ملی ایران (نک‍ : بیانی، فهرست ... ، شم‍ 30). این قطعه حاوی غزلی است با تخلص «خلیل» و ذکر «لکاتبه» که نشان از شاعری کاتب دارد (نک‍ : همو، احوال، 1 / 179؛ خیام‌پور، 1 / 317). 
صفحۀ اول گلستان سعدی به قلم کتابت جلی، در مرقعی در کتابخانۀ خزینۀ اوقاف استانبول (نک‍ : بیانی، همانجا). 
3 قطعه چلیپا با رقم «خلیل‌الله الحسینی» در موزۀ رضا عباسی، شم‍ 481‘2 (موزه ... ، بش‍‌ )، مجموعۀ بیانی (نک‍ : بیانی، مجموعه، 158) و ضمیمۀ نسخۀ چاپی گلستان هنر (شم‍ 102). 
دو قطعه چلیپا با رقم «میرخلیل قلندر» یکی در مجموعۀ محمدعلی مسعودی (برگزیده‌ای ... ، بش‍‌ ) و دیگری در مجموعۀ کریم‌زاده (نک‍ : ص 240). 
سورۀ حمد با رقم «خلیل پادشاه قلم ... » در کتابخانۀ آستان قدس، شم‍ 481‘2 (مرقعات ... ، شم‍ 112‘ 23). 
 
مرقعی به شمارۀ ف 749 در کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، نگاهداری می‌شود که به نام فتحعلی شیرازی (حجاب) ثبت شده است. در بررسیهای اخیر، کتابت مرقع را به میرخلیل قلندر نسبت داده‌اند (فلسفی، 119-126). 

مآخذ

اسکندربیک منشی، عالم‌آرای عباسی، به کوشش محمداسماعیل رضوانی، تهران، 1377 ش؛ بختاورخان، محمد، مرآة العالم، به کوشش ساجده س. علوی، لاهور، 1979 م؛ برگزیده‌ای از مجموعۀ خصوصی محمدعلی مسعودی، تهران، بی‌تا؛ بیانی، مهدی، احوال و آثار خوش‌نویسان، تهران، 1345 ش؛ همو، فهرست نمایشگاه خطوط خوش نستعلیق کتابخانۀ ملی، تهران، 1328 ش؛ همو، مجموعه، به کوشش حسین محبوبی اردکانی، تهران، 1363 ش؛ حبیب اصفهانی، خط و خطاطان، استانبول، 1305 ق؛ حبیبی، عبدالحی، هنر عهد تیموریان و متفرعات آن، تهران، 1355 ش؛ خیام‌پور، عبدالرسول، فرهنگ سخنوران، تهران، 1368 ش؛ ظهوری ترشیزی، محمد، سه نثر، دهلی، نولکشور؛ فلسفی، امیراحمد، «مرقع آقا فتحعلی یا میرخلیل قلندر؟»، نامۀ بهارستان، تهران، 1386-1387 ش، شم‍ 13-14؛ قاضی احمد قمی، گلستان هنر، به کوشش احمد سهیلی خوانساری، تهران، 1352 ش؛ کریم‌زادۀ تبریزی، محمدعلی، احوال و آثار میرعماد الحسنی السیفی القزوینی، لندن، 1380 ش؛ مرقعات کتابخانۀ مرکزی آستان قدس، لوح فشرده؛ موزۀ رضا عباسی (مل‍‌ )؛ میرزای سنگلاخ، تذکرة الخطاطین، تبریز، 1295 ق؛ هفت‌قلمی، غلام محمد، تذکرۀ خوش‌نویسان، کلکته، 1328 ق / 1910 م؛ نیز: 

Reza Abbasi Museume, www.rezaabbasimuseum.org; Skelton, R. et al., «Mughal, Deccani and Company Schools», The Indian Heritage, London, 1982.
حمیدرضا افسری