خلفای راشدین

خُلَفایِ راشِدین، عنوانی است که بنابر بعضی روایات، پیامبر اکرم (ص) بر جانشینان خود اطلاق کرده، و خطاب به امت اسلامی فرموده است: «علیکم بسنتی و سنة خلفاء الراشدین من بعدی» (نیشابوری، 87؛ سبکی، 8 / 231؛ رضا، 2 / 179). مورخان و دانشمندان اهل سنت ظاهراً به استناد همین حدیث، عنوان مذکور را بر تعدادی از جانشینان پیامبر اکرم (ص) که دورۀ آنها را، به‌لحاظ اعمال و تأثیر آموزه‌های اسلام بر مردم از جهات اجتماعی و سیاسی و اقتصادی، یعنی هدایت و رهبری خلق به سوی دین حق، امتداد دورۀ پیامبر اکرم (ص) و ممتازترین عصر اسلامی پس از دورۀ نبوت می‌دانستند، اطلاق کرده‌اند (قطب، 6 / 3970؛ عمری، 7- 8) و آن دوره را عصر «الخلافة الراشدة» خوانده‌اند؛ اما میان آنها در تعداد و مصداق خلفای راشدین، اتفاق‌نظر مطلق وجود ندارد. همۀ مورخان و نویسندگان کهن ابوبکر بن ابی‌قحافه، عمر بن خطاب، عثمان بن عفان، و امام علی بن ابی‌طالب (ع) را از خلفای راشدین دانسته‌اند، اما بعضی از آنها دورۀ «الخلافة الراشدة» را به ایام خلافت این 4 تن منحصر کرده‌اند (مثلاً نک‍ : طحاوی، 81؛ ابوالشیخ، 2 / 349؛ ابن‌ ابی یعلى، 2 / 185؛ ابن‌جوزی، 228؛ مقدسی، 200؛ ابن‌قدامه، 36؛ قرطبی، 82؛ ثعلبی، 3 / 333؛ مقریزی، 3 / 317)، و گروهی علاوه بر اینها، امام حسن مجتبى (ع) را هم از خلفای راشدین بـه شمـار آورده‌انـد (مثـلاً نک‍ : قرشی، 2 / 417؛ سیوطی، 147؛ ابن‌عمرانی، 47- 48؛ قلقشندی، 1 / 105؛ صلابی، 202، 416). 
چند تن از نویسندگان علاوه بر این 5 تن، عمر بن عبدالعزیز، خلیفۀ صالح اموی، را هم در زمرۀ خلفای راشدین آورده‌اند (مثلاً نک‍ : بسوی، 1 / 691؛ ذهبی، تذکرة ... ، 1 / 90، سیر ... ، 8 / 259؛ ابن ابی رندقه، 124). ابن‌حجر (2 / 642) که عمر بن عبدالعزیز را به استناد قولی از سفیان ثوری و به نقل از سنن ابوداوود، از خلفای راشدین دانسته است، متذکر شده که چون دورۀ خلافتهای امام حسن مجتبى (ع) و عبدالله بن زبیر بسیار کوتاه بوده است و همۀ امت بر آنها گرد نیامدند، در زمرۀ خلفای راشدین از آنها یاد نمی‌شود. از اینجا معلوم می‌شود که در آن ایام سخنی از عبدالله بن زبیر، که در حجاز بر خلافت اموی شورید و خود را خلیفه خواند، هم در این‌باره در میان بوده است. اما عجیب است که صابی (ص 129) همۀ خلفای عباسی، از ابوالعباس سفاح به بعد را خلفای راشدین خوانده است (احوال هریک از خلفای راشدین را، نک‍ : ه‍ د، ابوبکر؛ عمر بن خطاب؛ عثمان بن عفان؛ علی بن‌ ابی‌طالب؛ حسن، امام).

مآخذ

ابن‌ ابی رندقه، محمد، سراج الملوک، اسکندریه، 1289 ق / 1872 م؛ ابن ابی یعلى، محمد، طبقات الحنابلة، به کوشش محمد حامد فقی، بیروت، دارالمعرفه؛ ابن‌جوزی، عبدالرحمان، مناقب الامام احمد بن حنبل، به کوشش عبدالله ابن عبدالمحسن ترکی، قاهره، 1409 ق؛ ابن‌حجر هیتمی، احمد، الصواعق المحرقه، به کوشش عبدالرحمان بن عبدالله ترکی و کامل محمد خراط، بیروت، 1417 ق / 1997 م؛ ابن‌عمرانی، محمد، الانباء فی تاریخ الخلفاء، به کوشش قاسم سامرایی، قاهره، 1421 ق / 2001 م؛ ابن‌قدامۀ مقدسی، عبدالله، لمعة الاعتقاد، وزارة الشؤون الاسلامیه، 1420 ق / 2000 م؛ ابوالشیخ اصفهانی، عبدالله، طبقات المحدثین باصبهان، به کوشش عبدالغفور بلوشی، بیروت، 1412 ق / 1992 م؛ بسوی، یعقوب، المعرفة و التاریخ، به کوشش اکرم ضیاء عمری، بیروت، 1401 ق / 1981 م؛ ثعلبی، احمد، الکشف و البیان، به کوشش ابومحمد بن عاشور، بیروت، 1422 ق / 2002 م؛ ذهبی، محمد، تذکرة الحفاظ، بیروت، 1419 ق / 1998 م؛ همو، سیر اعلام النبلاء، قاهره، 1427 ق / 2006 م؛ رضا، محمد رشید، رسائل السنة و الشیعة، قاهره، 1366 ق / 1947 م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی و عبدالفتاح محمد حلو، قاهره، 1413 ق؛ سیوطی، تاریخ الخلفاء، به کوشش حمدی دمرداش، قاهره، 1425 ق / 2004 م؛ صابی، هلال، رسوم دار الخلافة، به کوشش میخائیل عواد، بیروت، 1406 ق / 1986 م؛ صلابی، علی محمد محمد، امیرالمؤمنین الحسن بن علی بن ابی طالب رضی الله عنه، شخصیته و عصره، دار التوزیع و النشر الاسلامیه، 1425 ق / 2004 م؛ طحاوی، احمد، تخریج العقیدة الطحاویة (همراه با شرح و تعلیق البانی)، به کوشش محمد ناصرالدین البانی، بیروت، 1414 ق؛ عمری، اکرم، عصر الخلافة الراشدة محاولة لنقد الراویة التاریخیة وفق منهج المحدثین، ریاض، 1430 ق / 2009 م؛ قرشی، عبدالقادر، الجواهر المضیئة، کراچی، کتابخانۀ میرمحمد؛ قرطبی، یوسف، الانتقاء فی فضائل الثلاثة الائمة الفقهاء مالک و الشافعی و ابی‌حنیفة رضی الله عنهم، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ قطب، سید، فی ظلال القرآن، بیروت / قاهره، 1412 ق؛ قلقشندی، احمد، مآثر الانافة فی معالم الخلافة، به کوشش عبدالستار احمد فراج، کویت، 1985 م؛ مقدسی، عبدالغنی، الاقتصاد فی الاعتقاد، به کوشش احمد بن عطیة بن علی غامدی، مدینه، 1414 ق / 1993 م؛ مقریزی، احمد، اتعاظ الحنفاء، به کوشش جمال‌الدین شیال و محمد حلمی محمد احمد، قاهره، المجلس الاعلى للشئون الاسلامیه؛ نیشابوری، حسن، غرائب القرآن و رغائب الفرقان، به کوشش زکریا عمیرات، بیروت، 1416 ق.

صادق سجادی