خلف

خَلَف، ابومحمد خلف بن هشام بن ثعلب اسدی، ملقب به بَزّار (150- جمادی‌الآخر 229 ق / 767- مارس 844 م)، مُقری بزرگ بغداد، قاری دهم از قاریان ده‌گانه، و راوی اول قرائت حمزۀ کوفی از قاریان هفت‌گانه. 
خلف در ده‌سالگی حافظ کل قرآن شد. تحصیلات رسمی را در 13‌سالگی آغاز کرد و علوم و فنون مرسوم را فرا‌گرفت (ابن‌جزری، غایة ... ، 1 / 273، النشر ... ، 1 / 191). در حفظ و نقل حدیث، رجال‌شناسانی همچون یحیی بن معین او را توثیق کرده‌اند و بزرگان محدثان در صحیح مسلم و سنن ابوداوود از وی نقل حدیث داشته‌اند (ذهبی، 1 / 209)؛ نسایی او را توثیق کرده و دارقطنی او را ستوده است. احمد بن حنبل و ابوزرعۀ رازی (ه‍ م م) و بسیاری دیگر از محدثان نیز از او نقل حدیث کرده‌اند (نک‍ : آل‌اسماعیل، 214).
خلف دوران مرجعیت حمزۀ کوفی (د 156 ق / 773 م) را در قرائت اهل کوفه درک نکرد، اما حوزۀ قرائت پرآوازۀ حمزۀ کوفی که تحت تصدی سلیم بن عیسى حنفی کوفی (د 188 ق / 804 م)، همچنان رونق فراوان داشت، خلف را مدتی نه‌چندان کوتاه به اقامت در کوفه واداشت و در پی آن، او در بغداد ــ که در آن روزگار مرکز تجمع و رقابت قاریان و مقریان بلاد مختلف اسلامی بود ــ به تعلیم و ترویج پیگیر و مستمر قرائت حمزۀ کوفی پرداخت و حوزۀ قرائت وی از‌ جهت وسعت و شهرت، حوزۀ قرائت راوی دیگرِ قرائت حمزۀ کوفی، خلاد بن عیسی بن خالد (د 220 ق / 817 م) را که در کوفه مورد توجه و اقبال طالبان علم قرائات بود، در درجۀ دوم قرار داد (نک‍ : لسانی، 50-51، 59-60). ابن‌ندیم او را در شمار قاریان اهل بغداد نام برده است (ص 34). 
اوج شهرت خلف و جای‌گرفتن وی در زمرۀ دانشیان بزرگ بغداد (نک‍ : ذهبی، 1 / 208؛ ابن‌جزری، غایة، 1 / 272)، قاعدتاً در میان‌سالی وی، و پس از انقضای دوران شهرت و مرجعیت کم‌نظیر کسایی (د 189 ق / 805 م) در محافل علمی و ادبی بغداد بوده است و به این ترتیب، خلف دست‌کم مدت‌زمانی قریب به 40 سال مرجع عمدۀ طالبان علم قرائت در اِقراء و تعلیم قرائت حمزۀ کوفی و دیگر قرائات مشهور بوده است و دانش‌آموختگان بسیاری در علم قرائات از شاگردان وی بوده‌اند (نک‍ : آل‌اسماعیل، همانجا؛ نیز نک‍ : لسانی، 49، 59-60). به موازات آن، خلف بغدادی ظاهراً با الگوگیری از کسایی و به تقلید از وی (برای ماهیت «اختیار» گونۀ قرائت کسایی، نک‍ : اندرابی، گ 77 ب- 93 ب، 98 الف؛ جنابی، 27- 28؛ نیز ه‍ د، اندرابی)، مجموعه‌ای از گزیده‌های «فرش‌الحروف» قرائات معتبر و مشهور را تدوین کرده بود و به‌مثابۀ «اختیار» ویژۀ خویش، اقراء و تعلیم و ترویج می‌کرد (ذهبی، همانجا؛ ابن‌جزری، همان، 1 / 272-273) که به‌سبب دقت و وزانت و شهرت آن، در زمرۀ «قُرّاءِ عشَره» قرار گرفت (نک‍ : ابن‌مهران، الغایة ... ، 129، المبسوط، 83). 
قرائت‌شناسان، قرائت یا اختیار خلف را با اوصاف «حَسَن» و «غیر خارجٍ عن ‌الاثر» و تعبیراتی مانند آن ستوده‌اند (همانجاها). ابن‌اشته گفته است که قرائت وی در 120 مورد با حمزۀ کوفی اختلاف دارد (نک‍ : ابن‌جزری، همان، 1 / 273؛ نیز ذهبی، همانجا: «خالف فیه حمزة»)، اما شگفت آن است که ابن‌جزری با استناد به پژوهش سرتاسری خود ادعا کرده است که خلف در قرائت خود به‌‌جز یک مورد، به‌هیچ‌روی از قرائت هیچ‌کدام کوفیان، ازجمله حمزۀ کوفی، عدول نکرده است ( النشر، 1 / 191). 
راویِ اول قرائت خلف، اسحاق بن ابراهیم بن عثمان مروزی بغدادی معروف به «وراق خلف» (د 286 ق / 889 م) است که تا پایان عمر، روایت خویش را تنها از قرائت خلف اقراء و تعلیم می‌کرد (همو، غایة، 1 / 155؛ نیز برای تفصیل طرق این روایت، نک‍ : سالم، 1 / 639-643) و راوی دوم قرائت وی، ابوالحسن ادریس ابن عبدالکریم حداد بغدادی (د 292 ق / 905 م) بوده است (ذهبی، 1 / 205؛ ابن‌جزری، همان، 1 / 154؛ نیز برای تفصیل طرق این روایت، نک‍ : سالم، 1 / 643-645؛ همچنین برای تفصیل مطلب راجع به این دو راوی، نک‍ : لسانی، 62، 63). ذهبی از احمد بن ابراهیم نیز به‌عنوان وراق خلف یاد کرده است (1 / 171، 209). 
خلَف از اوان جوانی شئون عرفی و اخلاقی بایستۀ قاریان و مقریان را با دقت و حساسیتی بیش از دیگران رعایت می‌کرده و در همۀ عمر به زهد و عبادت و پارسایی و وارستگی زبانزد بوده است؛ چنان‌که در شرح احوال وی به مواردی شگفت از زهد‌ورزی او، ازجمله روزه‌دار‌بودن دائم وی اشاره کرده‌اند (نک‍ : همانجا). 
ابن‌ندیم به وجود اثری از وی در قرائات اشاره دارد (ص 38). از معاصران دو تک‌نگاری در ضبط قرائت خلف نوشته‌اند: یکی فرحة الابرار از توفیق ابراهیم ضمره (چ عَمّان / قاهره، 1428 ق) و دیگر رحیق الازهار از محمد بنهان مصری (چ مکه، 1432 ق). 

مآخذ

آل‌اسماعیل، نبیل، علم القراءات، ریاض، 1421 ق / 2000 م؛ ابن‌جزری، محمد، غایة النهایة، به کوشش برگشترسر، بیروت، 1402 ق / 1982 م؛ همو، النشر فی القراءات العشر، به کوشش علی محمد ضباع، بیروت، دار الکتب العلمیه؛ ابن‌مهران، احمد، الغایة فی القراءات العشر، به کوشش محمد غیاث جنباز، ریاض، 1411 ق؛ همو، المبسوط، به کوشش سبیع حمزه حاکمی، دمشق، 1410 ق / 1990 م؛ ابن‌ندیم، الفهرست؛ اندرابی، احمد، الایضاح، نسخۀ عکسی موجود در کتابخانۀ مرکز؛ جنابی، احمد نصیف، مقدمه بر قراءات القراء المعروفین احمد اندرابی، بیروت، 1407 ق / 1986 م؛ ذهبی، محمد، معرفة القراء الکبار، به کوشش بشار عواد معروف و دیگران، بیروت، 1408 ق / 1988 م؛ سالم، محمد ابراهیم محمد، فریدة الدهر فی تأصیل و جمع القراءات العشر، قاهره، 1424 ق / 2003 م؛ لسانی فشارکی، محمدعلی، قرّاء سبعه و قرائات سبع، به کوشش مصطفى زرنگار، تهران، 1391 ش. 

محمدعلی لسانی فشارکی