خسروشاهی

خُسْروشاهی، ابومحمد عبدالحمید بن عیسى تبریزی، ملقب به شمس‌الدین (580 -652 ق / 1184-1254 م)، فیلسوف و متکلم شافعی‌مذهب.
چنان‌که از نسبش پیدا ست، در خسروشاه از توابع تبریز (یاقوت، 2 / 443) متولد شد و همان‌جا آغاز به تحصیل کرد. سپس نزد فخرالدین رازی (د 606 ق / 1209 م) رفت و از شاگردان برجستۀ او شد (ابن‌کثیر، 13 / 156؛ ذهبی، العبر، 5 / 212؛ عماری، 207). خسروشاهی علم حدیث را از مؤید بن محمد طوسی، محدث برجستۀ خراسان، فرا گرفت (سبکی، 161؛ ابن‌شاکر، عیون ... ، 77). بنا بر گزارشی، خواجه نصیرالدین طوسی (د 672 ق / 1273 م) نزد خسروشاهی تحصیل کرده‌ است (ابن‌فوطی، مجمع ... ، 3 / 241).
خسروشاهی پس از درگذشت استاد خود فخرالدین رازی به قهستان نزد عبدالرحیم بن ابی منصور (د 655 ق)، محتشم قهستان، رفت (منهاج، 2 / 183). سپس قهستان را به قصد شام ترک کرد و به کَرک نزد ناصر داوود بن معظم (د 624 ق / 1227 م)، از امرای ایوبی، رفت. ملک ناصر داوود عیون الحکمۀ ابن‌سینا را نزد خسروشاهی خواند (صفدی، 18 / 74؛ ابن‌عبری، 445).
خسروشاهی اواخر عمر خویش را در دمشق سپری کرد و پس از مرگ در دامنۀ کوه قاسیون، کنار آرامگاه ناصر داوود، به خاک سپرده شد. مرثیه‌هایی در مرگش از سوی شاگردان او سروده شده است (ابن‌فوطی، الحوادث ... ، 150؛ صفدی، همانجا؛ ذهبی، تاریخ ... ، 48 / 125؛ ابن‌شاکر، فوات ... ، 2 / 258، سبط ابن‌جوزی، 8 / 793).
خسروشاهی افزون بر مطالعات فقهی و کلامی در طب نیز تبحر داشت (ابن ابی اصیبعه، 3 (1) / 283؛ نیز نک‍ : سامرایی، 90). هم‌عصران وی او را با القاب احترام‌آمیز یاد کرده‌‌اند (ابن ابی اصیبعه، همانجا؛ عماری، 208). آنچه بیش از هر چیز باعث شهرت خسروشاهی شده، نامه‌ای است از خواجه نصیرالدین طوسی برای او که در آن 3 سؤال فلسفی طرح شده است. خواجه نصیر در نامه‌ای که متن آن برجا مانده است (ص 265- 266؛ نیز نک‍ : صدرالدین، 163-164) از خسروشاهی می‌پرسد: چگونه ممکن است که حرکت مشخصی علت وجود زمان شود؟ چرا برخی فلاسفه با وجود اینکه به فنای روح انسانی عقیده ندارند، آن را حادث می‌دانند؟ و آخرین سؤال اینکه چگونه از علتی یگانه، موجودات چندگانه صادر می‌شود؟ گرچه پاسخی از خسروشاهی برای این سؤالات در دست نیست، طرح این سؤالات برای خسروشاهی نشان از شأن علمی او بوده است.
خسروشاهی چند اثر فقهی، کلامی و فلسفی را بازنویسی کرده است؛ تلخیص المذهب فی الفروع، اثر ابواسحاق شیرازی فقیه شافعی (د 476 ق / 1083 م) و تلخیص الآیات البینات اثر فخرالدین رازی با نام تتمة الآیات البینات از این شمارند (حاجی‌خلیفه، 1 / 204، 2 / 1913؛ بغدادی، 1 / 506). تلخیصی نیز از بخش منطق کتاب شفای ابن‌سینا از این نویسنده امروزه در دست است (مرکزی، 1 / 309-310؛ حاجی‌خلیفه، 2 / 1055؛ بغدادی، همانجا).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، بیروت، 1957 م؛ ابن‌شاکر کتبی، محمد، عیون التواریخ، به کوشش فیصل سامی، بغداد، 1980 م؛ همو، فوات الوفیات، به کوشش احسان عباس، بیروت، 1974 م؛ ابن‌عبری، غریغوریوس، تاریخ مختصر الدول، به کوشش انطون صالحانی، بیروت، 1983 م؛ ابن‌فوطی، عبدالرزاق، الحوادث الجامعة، بیروت، 1978 م؛ همو، مجمع الآداب، به کوشش محمد کاظم، تهران، 1416 ق؛ ابن‌کثیر، البدایة؛ بغدادی، هدیه؛ حاجی‌خلیفه، کشف؛ ذهبی، محمد، تاریخ الاسلام، به کوشش عبدالسلام تدمری، بیروت، 1999 م؛ همو، العبر، به کوشش صلاح‌الدین منجد، کویت، 1966 م؛ سامرایی، کمال، مختصر تاریخ طب العربی، بیروت، 1410 م؛ سبط ابن‌جوزی، یوسف، مرآة الزمان، حیدرآباد دکن، 1370 ق / 1951 م؛ سبکی، عبدالوهاب، طبقات الشافعیة الکبرى، به کوشش محمود محمد طناحی، قاهره، 1348 ق؛ صدرالدین شیرازی، محمد، مجموعۀ رسائل فلسفی، به کوشش حامد ناجی اصفهانی، تهران، 1375 ش؛ صفدی، خلیل، الوافی بالوفیات، به کوشش فؤاد ایمن، اشتوتگارت، 1988 م؛ عماری، علی محمد حسن، الامام فخرالدین رازی، حیاته و آثاره، امارات، 1388 ق / 1969 م؛ مرکزی، میکروفیلمها؛ منهاج سراج، عثمان، طبقات ناصری، به کوشش عبدالحی حبیبی، کابل، 1343 ش؛ نصیرالدین طوسی، اجوبة المسائل النصیریة، به کوشش عبدالله نورانی، تهران، 1383 ش؛ یاقوت، بلدان

زهرا حسینی