خزینة الأصفیاء

خَزینَةُ الْاَصْفیاء، تذکره‌ای فارسی از سدۀ 13 ق / 19 م، نوشتۀ غلام سرور لاهوری، شامل اخبار و احوال مشایخ صوفیه و چهره‌های شاخص تاریخ اسلام، به‌ویژه در شبه‌قاره و پنجاب. 
نویسندۀ این تذکره، غلام محمد، فرزند مفتی رحیم‌الله قریشی اسدی هاشمی لاجوردی، مشهور به غلام سرور (1244-1307 ق / 1828-1890 م)، مورخ، تذکره‌نویس و شاعر لاهوری است که 21 اثر به زبانهای فارسی، اردو و پنجابی از وی باقی مانده است (نک‍ : ایرانیکا، XI / 59؛ استوری، I(2) / 1043). خاندان غلام سرور از مفتیان لاهور بودند که نسب آنان به بهاء‌الدین زکریا مولتانی، مؤسس طریقۀ سهروردیه در هند و پیرِ فخرالدین عراقی، می‌رسید. غلام سرور در جوانی از پدرش داروسازی را فراگرفت و سپس نزد مولوی غلام‌الله لاهوری به تحصیل پرداخت. آنگاه مدتی مشاغل دولتی، همچون کار در ادارۀ تعمیرات پنجاب را بر عهده گرفت، اما پس از چندی، همه را به یک سو نهاد و هیچ‌گونه مسئولیت دولتی را نپذیرفت و ترجیح داد که به‌عنوان فردی مستقل و آزاد به فعالیتهای پژوهشی خود بپردازد ( ایرانیکا، همانجا). 
از میان آثار او، افزون بر خزینة الاصفیاء، می‌توان به اینها اشاره کرد: فرهنگ جغرافیایی پنجاب با عنوان تاریخ مخزن پنجاب؛ زبدة اللغات یا لغات سروَری که واژه‌نامه‌ای سه‌زبانه شامل لغات عربی، فارسی و ترکی است؛ گلدستۀ کرامت و دیوان سروری، در مدح و شرح احوال شیخ عبدالقادر گیلانی؛ اخلاق سروری، مخزن حکمت، و گلشن سرور در زمینۀ اخلاق، مشتمل بر پندها و گفتارهای اخلاقی؛ بهارستان تاریخ یا گلزار شاهی به زبان اردو، که پژوهشی مقایسه‌ای دربارۀ حاکمان هندی، مسلمان و بریتانیایی شبه‌قاره از آغاز تا نیمۀ‌ سدۀ 19 م است؛ و دیوانی با نام نعت سرور که شامل اشعاری در نعت پیامبر (ص) است (احمد، 5 / 9-11؛ استوری، همانجا؛ نیز نک‍ : منزوی، 11 / 1032). غلام سرور در 63‌سالگی پس از گزاردن مناسک حج، در راه مدینه درگذشت ( ایرانیکا، همانجا). 
غلام سرور مهم‌ترین اثر خود، یعنی خزینة الاصفیاء را در فاصلۀ سالهای 1280-1281 ق / 1863-1864 م نوشت و در آن به شرح احوال 065‘1 تن از اولیا و صوفیان پرداخت که در 7 بخش (مخزن) ترتیب داده شده است. این مخزنها یا بخشها به‌ترتیب عبارت‌اند از: 1. شرح احوال پیامبر (ص)، خلفای چهارگانه، ائمۀ معصوم (ع)، و بنیان‌گذاران 4 مکتب فقهی سنّی؛ 2. در ذکر مشایخ قادریه؛ 3. در ذکر مشایخ چشتیه؛ 4. در ذکر مشایخ نقشبندیه و مجددیه؛ 5. در ذکر مشایخ سهروردیه؛ 6. صوفیان و طریقه‌های دیگر، شامل شمار بسیاری از صوفیان سده‌های نخستین و مشایخ طریقه‌های کبرویه، شاذلیه، مولویه، و صوفیان شبه‌قاره؛ 7. شامل 4 حصّه: الف ـ همسران پیامبر (ص)، ب.ـ دختران پیامبر (ص)، ج‌ـ زنان عارف، د ـ صوفیان مجذوب (نک‍ : فهرست). 
وی در مخزنهای مربوط به طریقه‌ها، پس از ذکر صوفیان نخستین، به شیخ طریقه و جانشینان او می‌رسد و سپس به ذکر مشایخ و صوفیان وابسته به آن طریقه در شبه‌قاره می‌پردازد. همچنین در هر مورد، پس از شرح حال و گاه اشاره به آثار هر صوفی یا عارف، تاریخ درگذشت و مدفن وی را می‌آورد و در خاتمه، ماده‌تاریخ وفات او را به نظم بیان می‌کند. وی مهارت خود را در سرودن ماده‌تاریخها، در مقدمه و خاتمۀ کتاب نیز با ذکر عبارتهایی چون «مقدس خزینۀ ابرار» (1280 ق)، «مخزن اسرار گنج اولیاء» (1280 ق)، «خزینۀ خوب» (1280 ق) و «خزانۀ خوبی» (1281 ق) نشان می‌دهد (نک‍ : 1 / 4، 2 / 450). با‌این‌همه، برخی محققان بر این باورند که غلام سرور در تألیف خزینة الاصفیاء، در ثبت تاریخها سهل‌انگاریهای بسیاری دارد، و برخی دیگر نیز کوشیده‌اند تا اشتباهات او را بررسی و تصحیح کنند، چنان‌که شرافت نوشاهی در شریف التواریخ (تاریخ الاقطاب)، تاریخ وفات مشایخ قادریۀ نوشاهیه را مورد بازبینی قرار داده است (نک‍ : سراسر کتاب). 
غلام سرور همچنین در موارد متعدد در ضمن شرح حال افراد، به منابع مورد استفادۀ خود نیز اشاره می‌کند که از میان آنها برخی به چاپ رسیده‌اند و برخی دیگر مانند تذکرۀ آدمیه، روضة الاسلام، مناقب الاولیاء، مناقب الاصفیاء و تذکرۀ نوشاهی هنوز چاپ نشده‌اند (نک‍ : احمد، 5 / 13). 
در نگاهی کلی، زبان و شیوۀ نگارش خزینة الاصفیاء ساده و روان است و عبارات عربی اندکی در آن دیده می‌شود. محققان به‌سبب شمول و جامعیت این کتاب، به‌ویژه در زمینۀ صوفیان شبه‌قاره، آن را یکی از جامع‌ترین تذکره‌های شبه‌قاره دانسته‌اند و از منابع مهم تاریخ تصوف در این منطقه به شمار آورده‌اند (مجددی، 18؛ رضوی، II / 31). شاید به همین سبب، کتاب خزینة الاصفیاء بارها به چاپ رسیده است، ازجمله: لاهور، 1284 ق؛ لکهنو، 1290 ق؛ کانپور، 1312 ق. ترجمه‌ای هم از این کتاب به زبان اردو توسط محمود عالم هاشمی و اقبال احمد فاروقی، مشتمل بر مخزن اول و دوم صورت گرفته که در 1392 ق در لاهور انتشار یافته است (راهی، 211؛ استوری، I(2) / 1044). 

مآخذ

احمد، ظهورالدین، پاکستان میں فارسی ادب، لاهور، 1990 م؛ راهی، اختر، ترجمه‌های متون فارسی به زبانهای پاکستانی، اسلام‌آباد، 1365 ش / 1986 م؛ شرافت نوشاهی، شریف احمد، شریف التواریخ (تاریخ الاقطاب)، گجرات، 1399 ق / 1979 م؛ غلام سرور لاهـوری، خزینـة الاصفیاء، کانپـور، 1894 م؛ مجددی، محمد اقبال، مقدمه بر ‌حدیقة الاولیاء پنجاب کی اکابر صوفیه کا مستند تذکرۀ غلام سرور لاهوری، لاهور، 1396 ق / 1976 م؛ منزوی، خطی مشترک؛ نیز: 

Iranica ; Rizvi, S. A. A., A History of Sufism in India, New Delhi, 1983; Storey, C. A., Persian Literature, London, 1972.
آمنه شیرازی‌نژاد