خرقان، برجهای آرامگاهی

خَرَقان، بُرْجْهایِ آرامْگاهی، از مشهورترین برجهای آرامگاهی دورۀ سلجوقی در ایران؛ برج شرقی مدفن ابوسعید بیجر پسر صد ... (د 460 ق / 1068 م)، و برج غربی مدفن ابومنصور السی (السسی) پسر تکین (د 486 ق / 1093 م)، احتمالاً دو تن از اشراف ترک‌نژاد؛ واقع در استان قزوین، شهرستان بویین‌زهرا، بخش آوج.
امروزه این برجها در فضای بازی در حدود 29- 30‌متری از یکدیگر قرار دارند. برج شرقی، بنابر کتیبۀ سردر، از بنای غربی کهن‌تر، و اختلاف زمان ساخت آنان در حدود 26 سال است، و با اندکی تفاوت شبیه به یکدیگرند (استروناخ و یانگ، 6؛ استرن، 21, 23, 26؛ قس: بلر، 134؛ پیرنیا، 269-270؛ ورجاوند، 342؛ آثار ... ، 264). 
طبق گزارشهای موجود، این دو برج را نخستین‌بار ویلیام ‌میلر در 1342 ش / 1963 م کشف کرد، و در بهار 1344 ش / 1965 م، دو باستان‌شناس سرشناس، دیوید استروناخ و کایلر یانگ، در پژوهشهای باستان‌شناختی میدانی به‌طور کامل به بررسی آنها پرداختند و در 1345 ش / 1966 م نتیجه را در مجلۀ ایران منتشر کردند (استروناخ و یانگ، 1؛ متیسن، 107؛ پوپ، 66؛ هیل، 69؛ استروناخ). 
شهرت برجهای آرامگاهی خرقان، به‌سبب تزیینات ارزندۀ آجرکاری آنها ست؛ به‌طوری که شاخص‌ترین بناها در زمینۀ تزیینات آجری به‌شمار می‌روند (پرهیزکاری، 199؛ ماهرالنقش، 405)؛ همچنین گنبد دوپوستۀ آنها در شمار کهن‌ترین گنبدهای دوپوستۀ ایران است، و نیز روی دیوارهای داخلی برج شرقی، نقاشیهای دیواری قابل ملاحظه‌‌ای روی گچ دیده می‌شود (استروناخ و یانگ، همانجا).
 

برج نخست (شرقی)

 پلان برج هشت‌ضلعی است و در هر رأس آن، پایه‌ای مدور ساخته شده است. قطر فضای مدور داخلی در حدود 75 / 6 متر است. تنها ورودیِ بنا، در جهت شمال شرقی، واقع در ضلع نخست از 8 ضلع است. کف اصلی برج به‌سبب رسوبات انباشته‌شده در اطراف برج نسبت به سطح کنونی زمینهای پیرامون پایین‌تر است (همان دو، 7، نیز نک‍ : شکلهای 5, 6؛ بلر، همانجا). درگاه اصلی مستطیل‌شکل با طاق‌نمایی به صورت جناغی در بالا، دارای چندین نوع تزیین آجرکاری است. در قسمت پیشانیِ ورودی، در میان تزیینات آجرکاری، 9 بار از کلمۀ الله برای تزیین درگاه اصلی استفاده شده است، و در گوشه‌های طاق‌نما دو مدالیون با تزیینات آجری متفاوت قرار دارد (استروناخ و یانگ، لوحۀ IXB). 
در بالای طاق‌نما، کتیبه‌ای به‌صورت افقی وجود دارد که در 3 ‌سطر به خط کوفی روی آن نوشته شده است: «به تاریخ سنة ستین و اربعمائة / عمل محمد بن مکی القبة / بوسعید بیجر بن صد ... » (استرن، همانجا، لوحۀ VIIa). کف کنونی بنا، روی کف اولیه ساخته شده، و بقایای سکوهای آجری که تقریباً 30 سانتی‌متر بوده است، در گوشه‌های اضلاع هشت‌ضلعی مشاهده می‌شود. همۀ 8 ستون بنا، به استثنای آنهایی که در داخلشان پلکان تعبیه شده (ستونهای دوم و سوم واقع در ضلع سوم، که قطورترند)، دارای قطری یکسان‌اند. راه ورود به راه‌پله‌ها از دو درگاه مستطیل‌شکل کوچک است و پلکانها به صورت مارپیچ، در جهت عقربه‌های ساعت ساخته شده‌اند، و دارای 21-22 پله با بلندای حدود 30 سانتی‌متر و پهنای 52 سانتی‌مترند. آخرین پله در بالا به راهرو باریک به عرض 45 سانتی‌متر واقع در فضای میان گنبد داخلی و خارجی منتهی می‌شود (استروناخ و یانگ، 10, 12 8,، نیز نک‍ : شکل 11). 

ضخامت دیوارها 60 سانتی‌متر، اما ضخامت روکش تزیینی 21 سانتی‌متر است؛ ابعاد آجرها حدود 19-20 سانتی‌متر، با ضخامتی در حدود 5 سانتی‌متر، و پهنای ملاط به‌طور معمول میان 1 تا 2 سانتی‌متر متغیر است (همان دو، 7). 8 دیوار داخل برج، در بالا با 16 پانل کوچک مرحلۀ انتقال به دایرۀ درونی را به وجود آورده است (همان دو، 9، نیز نک‍ : لوحۀ XIIIb). گنبد بنا در شمار کهن‌ترین نمونۀ گنبد دوپوسته است که تاکنون در ایران مشاهده شده، هرچند اکنون گنبد بیرونی فروریخته است. انحنای زیبای گنبد داخلی از انتهای بالای هشت‌ضلعی آغاز می‌شود و ارتفاع آن به بیش از 3 متر می‌رسد (همان دو، 8).
داخل بنا با اندودی از گچ سفید پوشیده، و روی آن نقاشیهای رنگین کشیده شده است. این پوشش گچی در برخی از قسمتها ازجمله بخشهای پایینی بنا، و یا در قسمت تبدیل هشت‌ضلعی به شانزده‌ضلعی تیره‌تر است. هر دیوار دارای پانلی مستطیل‌شکل است که در داخل آن، یک طاق‌نمای جناغی قرار دارد که به دو قسمت تقسیم می‌شود؛ در قسمت پایین، تصویر قندیل و یا درخت زندگی با 4 پرنده به صورت قرینه، و در قسمت بالا مدالیونهایی است که تصاویری از یک یا دو طاووس، و ستارۀ شش و هشت پر دارد. در قسمت انتقالی نیز، پانلهایی کوچک با طرح طاق‌نما مشاهده می‌شوند که دارای کتیبه‌ای به خط کوفی‌اند. احتمالاً گنبد نیز دارای اندود گچی بوده است. زوایای بنا نیز تزیینات نقاشی گچی به صورت هندسی دارد و رنگهای به کار رفته شامل آبی، سبز روشن، قهوه‌ای تیره ـ روشن و سیاه است (همان دو، 10-13، نیز نک‍ : لوحه‌های XVa-f).
برخی بر این باورند که نقش قندیل (در واقع نور) براساس سورۀ نور (24) نمادی از خدا ست، و در اینجا، اشاره به نمادی از بهشت است (دانشوری، 42). در هر جرز، مابین نقش قندیلها، درخت زندگی به همراه پرندگانی به صورت جفت‌ روبه‌روی هم تصویر شده است. این درخت که با میوه‌هایی بر شاخه نقاشی شده، نمادی دیگر از فردوس است (همو، 44). بنابر باور برخی از محققان، تصویر طاووسها در داخل مدالیون روی دیوارهای داخل بنا، نمادی از باروری و حاصلخیزی، فصل بهار، بهشت و حتى خورشید است که با ظرافت بر بالای طاق‌نماها نقاشی شده‌ است (همو، 59؛ نیز نک‍ : استروناخ و یانگ، 10-12).
در نمای بیرون بنا، هر ضلع دارای تزیینات آجرکاری هندسی منحصربه‌فرد است و دو نیم‌ستون باریک تزیینی آجری دارد که روی آن، طاق‌نمایی جناغی واقع شده، و بالای این طاق‌نما بخشی از آیات 4- 21 سورۀ حشر (59) به خط کوفی نوشته شده است. 8 ستون قطورِ رأسِ هر ضلع در بیرون بنا نیز دارای تزیینات آجرکاری است (استروناخ و یانگ، 8؛ استـرن،22 ، نیز نک‍ : لوحه‌های XI a-d Xa-d,).

برج دوم (غربی)

 نقشه و تزیینات برج دوم، نظیر برج نخست و برگرفته از الگوی آن با اندکی تفاوت است و تنها ورودیِ آن در جهت شمال جای دارد. بنابر کتیبۀ سردر: «به‌ تاریخ / عمل ابی المعالی بن مکی الزنجانی‌ / سنة ستة و ثمانین و اربعمائة / ابی‌منصور السی (السسی) بن تکین»، 26 سال بعد از برج شرقی ساخته شده است. درگاه اصلی دارای تزیینات آجرکاری بیشتری نسبت به برج شرقی است. در بالای طاق‌نمای جناغی، بخشی از آیۀ 115 سورۀ مؤمنون (23) به خط کوفی نوشته شده است. نقشۀ بنا هشت‌ضلعی، قطر فضای مدور داخلی آن در حدود 10 / 7 متر، و پی بنا از سنگ است. 
مهم‌ترین و فنی‌ترین تغییری که در برج دوم صورت گرفته، تغییر شکل پلکانها ست؛ در اینجا، معمار برای رفع معایب بنای نخستین، به جای استفاده از دو رشته پلکان، از یک پلکان مارپیچ استفاده کرده است (استروناخ و یانگ، 13, 16؛ استرن، 23-24؛ بلر، 172-173، نیز نک‍ : شکلهای 5, 12). ستونهای بنا بیشتر جنبۀ استحکامی دارند تا تزیینی. دو درگاه کوچک با پوشش طاقی با ضخامتی بیش از دو متر، آشکارا برای حفاظت از نیروی گنبد بیرونی ساخته شده‌اند (استروناخ و یانگ، 13).
دومین اختلاف این دو بنا، در پلان پایۀ ستونها ست. نقشۀ ستونهای این دو بنا در کل یکسان، اما در برخی جزئیات با یکدیگر تفاوتهایی دارند (همانجا، نیز نک‍ : شکلهای 7, 8). گنبد این بنا با ظرافتی بیشتر از بنای کهن‌تر ساخته شده است و در نخستین نگاه، به‌نظر می‌رسد این بنا از آرامگاه نخست بلندتر است؛ در حقیقت، اختلاف ارتفاع دو بنا 55 سانتی‌متر است. آرایش این برج، تقریباً همانند برج اول است، اما در ابعاد آجرها تغییراتی مشاهده می‌شود. میانگین ابعاد آجرهای این برج بین 21-22 سانتی‌متر، و ضخامت آنها کمی بیشتر از 5 سانتی‌متر است (همان دو، 14).
بارزترین اختلاف این دو برج، استفاده نکردن از اندودگچ و نقاشی در داخل بنای برج دوم است و برای تزیینات برج دوم نیز از همان الگوی برج نخست، یعنی از آجر استفاده کرده‌اند. تنها تزیینات گچ‌بری بنا، استفاده از طرحهای طوماری پی‌درپی به صورت رشتۀ مستطیل‌شکل باریکی در هر 8 ضلع، و در قسمت پایین پانل ضلع نخست است (همان دو، 15-16، نیز نک‍ : شکل 14). در اینجا، آجرکاری خشتی از نوع آجر ساده، و رنگ آن خاکستری تیره و تقریباً قهوه‌ای روشن است (همان‌دو، 16؛ نیز نک‍ : اُکین، 248). محرابی نقاشی‌شده در ضلع پنجم به‌صورت پانلی مستطیل‌شکل که در داخل آن، طاق‌نمایی با آجرهای مرغوب ساخته شده است، قرار دارد (استروناخ و یانگ، همانجا، نیز نک‍ : شکل 15؛ بلوم، 506).
1.... 
اضلاع بیرونی این برج نیز مانند برج شرقی با همان آیات سورۀ حشر (59 / 3-21) و به خط کوفی تزیین شده است (استروناخ و یانگ، همانجا).
ظاهراً در سده‌های بعدی دو برج خرقان امامزاده شناخته شده‌اند؛ برج غربی امامزاده محمد بن موسى کاظم و برج شرقی سیده صالحه طاهر جدیده خاتون بنت موسى کاظم نامیده می‌شد، و تا دهۀ 1340 ش / 1960 م، ضریح چوبی با تاریخ 964 ق / 1557 م در برج شرقی قرارداشته است (گلریز، 964؛ ورجاوند، 345؛ استرن، 27).
تا پیش از 1347 ش، برجها نخست توسط روستاییان به صورت ابتدایی (ورجاوند، 317، 319)، و پس از آن بارها میان سالهای 1353-1373 ش / 1974-1994 م بازسازی و مرمت‌ شده‌اند («برج ... »، بش‍ ). برج شرقی به شمارۀ 395‘ 1 و برج غربی به شمارۀ 396‘ 1 در تاریخ 23 / 3 / 1356 ش در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌اند (مهران، 129؛ آثار، 264). این دو اثر تاریخی و زیبا، در زلزلۀ شش‌ریشتری در تیرماه 1381 ش / 2003 م آوج به شدت آسیب دیدند و سازمان میراث فرهنگی استان قزوین آنها را بازسازی و مرمت کرد (میرزایی، 58؛ پرهیزکاری، 205، 206).

مآخذ

آثار ثبت‌شدۀ ایران در فهرست آثار ملی، به کوشش ناصر پازوکی و عبدالکریم شادمهر، تهران، 1384 ش؛ «برج خرقان قزوین»، پایگاه اطلاعات نقش جهان (مل‍ ‌)؛ پرهیزکاری، مهرزاد، «مروری بر مرمت برجهای خرقان قزوین»، مجموعه مقالات قزوین، دفتر سوم، به کوشش همو و دیگران، تهران، 1392 ش؛ پیرنیا، محمدکریم، آشنایی با معماری اسلامی ایران، به کوشش غلامحسین معماریان، تهران، 1371 ش؛ قرآن کریم؛ گلریز، محمدعلی، مینودر یا باب‌الجنة قزوین، تهران، 1368 ش؛ مهران، محمود، کارنامۀ ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1355 ش؛ میرزایی، زهرا، «برجهای دوگانۀ خرقان در گذر زمان»، رشد آموزش تاریخ، تهران، 1386 ش، شم‍ 27؛ ورجاوند، پرویز، سرزمین قزوین، تهران، 1349 ش؛ نیز:

Blair, S. Sh., The Monumental Inscriptions from Early Islamic Iran and Transoxiana, Leiden etc., 1992; Bloom, J. M., «Mihrab», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, New York, 1998, vol. XXI; Daneshvari, A., Medieval Tomb Towers of Iran (Islamic Art and Architecture), Lexington, 1986; Hill, D. and O. Grabar, Islamic Architecture and its Decoration A. D. 800-1500, London, 1967; Maher- on - naghsh, M., «Brickwork», Islamic Period, The Splendour of Iran, ed. C. Parham, London, 2001; Matheson, S. A., Persia: An Archaeological Guide, London, 1972; O’kane, B., «Architectural Decoration: Tiles in the Eastern Islamic Lands», The Dictionary of Art, ed. J. Turner, New York, 1996, vol. XVI; Paygah ... , www. docs. ichodoc.ir / scripts / wxis. exe (acc. Jun. 6, 2013); Pope, A. U., Persian Architecture, Tehran, 1976; Stern, S. M., «The Inscriptions of the Kharraqān Mausoleums», Iran, London, 1966, vol. IV; Stronach, D., Letter to the Writer; id and T. C. Young, «Three Octagonal Seljuq Tomb Towers from Iran», Iran, London, 1966, vol. IV.

مروارید مظهری‌مطلق