حاجی آقا-اکتر سینما

حاجی‌آقا ـ آکْتُرِ سینِما، نخستین فیلم بلند داستانی سینمای ایران از آوانس اوگانیانس (ساخت: 1312 ش). 
موضوع ساده و پیام فیلم بیانگر همان مشکلاتی است که از 1308 ش به بعد گریبان‌گیر کارگردانهای متقدمِ سینما و تئاترِ ایران بود. تصور اوگانیانس این بود که با انتشار اعلان و ساختن فیلم حاجی‌آقا ـ آکتر سینما می‌تواند سینما را به عنوان «یکی از مهم‌ترین وسایل تربیت و تهذیب اخلاق عمومی» (از میان‌نویسهای فیلم) به خانواده‌ها معرفی، و آنها را ترغیب کند تا مانع ثبت نام دختران خود در «مدرسۀ آرتیستی نسوان» نشوند. در واقع، آنچه از سرنوشت غم‌انگیز امثال صدیقۀ (روح‌انگیز) سامی‌نژاد حدس زده می‌شد، و در عمل پیش آمد، علت اصلی عدم استقبال خانواده‌ها از ثبت‌نام دخترانشان در مدرسۀ هنرپیشگی بود. اوگانیانس با ساختِ این فیلم کوشش کرد تا ضمن ترویج فیلم‌سازی در ایران، به نقد تفکر سنتی حاکم بر جامعه که سینما را ابزار مطربی می‌شمرد، بپردازد (حیدری، 13). 
موضوع حاجی‌آقا ـ آکتر سینما بیشتر به حال و هوای زندگی مردم در دورۀ سلطنت ‌رضا شاه پهلوی نزدیک بود و در عین حال می‌توان آن را حدیث‌نفس اوگانیانس دانست. داستان فیلم از این قـرار است: یک «رژیسور» (کارگـردان) سینما ــ کـه از یـافتن داستان برای فیلمش مستأصل شده است ــ با این پیشنهاد رو‌به‌رو می‌شود که از حاجی‌آقا که «شخص متمولی است که با اصول نمایش و سینما» (از میان‌نویسهای فیلم) و ثبت‌نام دخترش در مدرسۀ آرتیستی مخالف است، به طور مخفیانه فیلم بگیرد. داماد (پرویز)، نوکر (پوری) و دختر حاجی‌آقا (پروین) تمهید‌ها و اسباب این «سوژۀ کمدی» را برای «رژیسور» فراهم می‌آورند؛ به این شکل که ساعتِ بغلی حاجی گم می‌شود و او به نوکرش گمان بد می‌برد، و در خیابانهای شهر (لاله‌زار، نادری، تخت‌جمشید، پارک ملی و کافۀ پارس)، همراه پرویز به تعقیب او می‌پردازد. در این تعقیب و گریز ماجرا‌هایی پیش می‌آید که حلقۀ پایانی آنها رو‌به‌رو کردن حاجی با مرتاضی است که ادعا می‌کند می‌تواند ساعت حاجی را پیدا کند. مرتاض روحِ پروین و پرویز را روی صحنه ظاهر می‌کند، و روح پروین در پاسخ مرتاض که می‌پرسد: «عاقبت پروین چیست؟»، می‌گوید: «پروین آکتریست (هنرپیشه) سینما می‌شود و آتیۀ درخشانی را دارا خواهد شد» (از میان‌نویسهای فیلم). رژیسور که از همۀ این ماجرا‌ها فیلم‌برداری کرده است، فیلم را برای مردم و حاجی که از این پیشامد‌ها حیرت‌زده شده است، در سینما لو‌ناپارک نشان می‌دهد. مردمی که در سینما حضور دارند، حاجی را می‌شناسند و به عنوان «آکتر سینما» به یکدیگر نشان می‌دهند و تشویق می‌کنند، و حاجی به این ترتیب سینما را به عنوان «یکی از مهم‌ترین وسایل تربیت و تهذیب اخلاق عمومی» می‌پذیرد (بهار‌لو، 30). 
حاجی‌آقا ـ آکتر سینما محصول «شرکت سهامی پرس فیلم»، فیلمی کمدی و صامت (در پرده و با میان‌نویسهای فارسی، روسی و فرانسه) بود، و «اشتراک‌کنندگان» آن: حبیب‌الله مراد (حاجی‌آقا)، آسیا قسطانیان (پروین)، عباس طاهباز (پرویز) و عباسقلی عدالت‌پور (پوری) بودند، و پائولو پوتومکین، از شاگردان خان‌بابا معتضدی، «اپراتور» (فیلم‌بردار) فیلم بود (مأخوذ از عنوان‌بندی «تیتراژ» فیلم). فیلم از 11 بهمن 1312 در سینما روایال (رویال) تهران «در حضور عدۀ زیادی از رجال و محترمین» نمایش داده شد و به سبب «ضعف صناعتی چنگی به دل» نمی‌زد و «فقط از این حیث که در ایران و به دست آرتیستهای ایرانی بر‌داشته شده و مناظر طهران را نشان می‌دهد، جالب توجه» بود ( اطلاعات، 5). 
تنها نسخۀ این فیلم در فیلم‌خانۀ ملی ایران نگهداری می‌شود. حاجی‌آقا ـ آکتر سینما در اوج استقبال از فیلم دختر لُر (ه‍ م) به نمایش در‌آمد و اوگانیانس و شرکایش را به ورشکستگی کشاند. حتى تبلیغات اوگانیانس، که فیلم خود را ناطق معرفی می‌کرد، در میزان استقبال از فیلم مؤثر واقع نشد. 

مآخذ

 اطلاعات، تهران، 12 / 11 / 1312 ش، شم‍ 111‘2؛ بهار‌لو، عباس، فیلم‌شناخت ایران، تهران، 1384 ش؛ حیدری، غلام، «حاجی‌آقا ـ آکتور سینما (فیلم در فیلم)»، فیلم و سینما، تهران، 1377 ش، شم‍ 5.

عباس بهار‌لو