جفتک چارکش

جُفْتَکْ چارْکُش، از بازیهای ورزشی در ایران. این بازی در بسیاری از مناطق با نامهایی متفاوت، اما با اصول و قواعدی تقریباً مشابه، دیده می‌شود. همچنین این بازی با نامهای دیگری چون «پُشتک»، «خر پشتک» و «یک پی دو پی» در فرهنگهای فارسی آمده است ( برهان ... ، ذیل پشتک؛ لغت‌نامه ... ).
اساس این بازی و گونه‌های مختلف آن بر توانایی فرد یا افرادی استوار است که با دورخیزکردن و با تکیه بر دستهای خود که بر پشت فرد خم‌شده‌ای (خرک) می‌گذارند و با بازکردن‌ پاها به طرفین، بتوانند از روی او بپرند و بگذرند. در مواردی، این بازی نه به‌عنوان یک عمل برد و باختی و رقابتی، بلکه صرفاً به‌عنوان یک سرگرمی برای گذراندن اوقات فراغت، با فعالیتی جسمانی اجرا می‌شود. ولی در پاره‌ای از گونه‌های آن، کسی که نتواند به‌صورت کامل از عهدۀ پریدن از روی فرد دیگر برآید، بازنده شناخته می‌شود و جریمه می‌گردد. شیوۀ جریمه‌کردن بازنده، در انواع مختلف این بازی و با توجه به ناحیه‌ای که این بازی در آنجا برگزار می‌شود، یا بر مبنای توافق شرکت‌کنندگان، متفاوت است. گاه فرد بازنده جای فرد خمیده را می‌گیرد و تا زمانی که کس دیگری در پرش دچار مشکل نشود، باید نقش خرک را بازی کند (نک‍ : ادامۀ مقاله)؛ گاه بازنده باید در مسیری از پیش تعیین‌شده به برنده سواری بدهد (هادی‌پور، 61 -62، 83 -84) و یا براساس توافق قبلی برای برنده یا برنده‌ها خوراکی بخرد (شهری، 4 / 116).
بیشتر بازیکنان جفتک چارکش پسرها هستند، ولی در منابعی این بازی را سرگرمی زنان نیز دانسته‌اند (عرب، 34، 65). همچنین با اینکه در منابعی این بازی را در زمرۀ بازیهای کودکانه به‌شمار آورده‌اند (جمال‌زاده، 70؛ محفوظ، 63)، اما جوانان و بزرگ‌سالان هم به آن می‌پردازند؛ چنان‌که عبدالله مستوفی خرپشته را به‌عنوان یکی از بازیهای مخصوص داشها تشریح می‌کند (1 / 532).
شمار افراد شرکت‌کننده در این بازی محدودیت ندارد و می‌تواند کم یا زیاد شود، چنان‌که می‌توان انواع مختلفی از آن را اجرا کرد. در برخی از انواع ضرورتاً باید شرکت‌کنندگان در بازی شمار مشخصی داشته باشند، مانند «اصغِر نوم، غَزِل خانوم» در مازندران که با 12 نفر، بازی اجرا می‌شود (عرب، 34)، یا «اوّلی اوّلی بار» در میناب که با 13 نفر شرکت‌کننده (سعیدی، 185)، و «جست‌وخیزک» در چهارمحال و بختیاری که با 5 نفر شرکت‌کننده اجرا می‌شود (هادی‌پور، 83 -84).
در بسیاری از گونه‌های مختلف این بازی، اجرای آن بدون استفاده از ابزار و ادوات خاص صورت می‌گیرد، و تنها در برخی از شهرها و روستاها پس از یک یا چند دور، برای سخت‌تر شدن شرایط اجرای آن وسایلی مانند کلاه‌نمدی یا عرقچین یا یک توپ کوچک بر پشت فرد خمیده می‌گذارند که پریدن را دشوارتر می‌کند. در این حالت اگر در هنگام پرش و در اثر برخورد بازیکنی که می‌پرد، این وسایل بیفتند، او بازنده است (محمدی و دیگران، 83؛ بهار، 712).
فضای مورد نیاز برای اجرای بازی ابعاد مشخصی ندارد و با توجه به شمار افراد شرکت‌کننده و نوع بازی می‌توان در زمینهایی با ابعاد متفاوت به اجرای این بازی پرداخت. جعفر شهری این بازی را از بازیهای صحرایی می‌داند که مردم تهران در نوروز به آن می‌پرداختند (4 / 115- 116). منابع دیگر در شرح نحوۀ اجرای این بازی در شهرها و روستاهای گوناگون، آن را محدود به فصل یا مناسبتی خاص ندانسته‌اند.
این بازی به چند شیوۀ متفاوت اجرا می‌شود:
1. نخست یکی از بازیکنان به قید قرعه یا شیوه‌‌ای دیگر (نک‍ : ه‍ د، بازی؛ پشک‌انداختن) یا به‌صورت اتفاقی انتخاب می‌شود و آن‌گاه به غیر از بازیکن انتخاب‌شده، همۀ بازیکنان در مسیری مستقیم در فواصل 1 تا 5 / 1 متری از یکدیگر خم می‌شوند، و فرد انتخاب‌شده باید از پشت تمام افراد بپرد و خودش در انتهای مسیر و پس از آخرین فرد به‌صورت خم‌شده بایستد؛ پس از او اولین نفر صف بلند می‌شود و شروع به پریدن از روی دیگران می‌‌کند و خودش در انتهای صف به‌صورت خم‌شده قرار می‌گیرد (هادی‌پور، 61 -62). این شیوۀ بازی به‌صورت دونفره هم قابل اجرا ست (نعمتی، 85؛ قزل‌ایاغ، 13). در این نوع بازی اگر کسی نتوانست پرشش را به صورت کامل انجام دهد، در همان لحظه جایش را با فرد خم‌شده عوض می‌کند، یا کنار می‌ایستد تا در انتهای بازی به‌عنوان بازنده جریمه شود. این نوع از بازی را در تهران با نام «جفتک چارکش خیابانی» می‌شناسند. همچنین در لحظۀ شروع بازی ممکن است تنها یک نفر خم شود و آن‌گاه بقیه پس از پریدن از پشت او، هر کدام با فاصله‌ای معین نسبت به او خم شوند تا دیگران از روی آنها بپرند و پس از یک دور، بازی آن‌چنان‌که شرح داده شد، ادامه می‌یابد (شریعتی، 38؛ قزل‌ایاغ، 336).
2. در نوع دیگری از اجرای بازی جفتک چارکش، شرکت‌کنندگان به دو گروه تقسیم می‌شوند و یک گروه از آنها به قید قرعه به حالت خمیده و با فاصله از یکدیگر قرار می‌گیرند و افراد گروه دیگر باید به ترتیب از روی آنها بپرند. پس از یک دور پریدن تمام افراد گروه این عمل مجدداً تکرار می‌شود، تا زمانی که یکی از افراد در پریدن با مشکل مواجه شود یا نتواند این کار را به صورت کامل انجام دهد؛ در این صورت همۀ افراد آن گروه باید جای خود را با گروهی که به صورت خمیده قرار گرفته بودند، عوض کنند و در نقش خرک قرار بگیرند. در این شیوه، برخلاف شیوۀ اول، بازی با حرکت رو به جلو گروه بازیکنان همراه نیست و به همین سبب در فضاهای کوچک‌تر نیز قابل اجرا است. این شیوۀ بازی را در کازرون «اول خدای شنبه» می‌نامند که در آن شرکت‌کنندگان هنگام پرش عبارت کوتاهی از ترانه‌ای را نیز می‌خوانند (حاتمی، 31- 35).
3. در ابتدا به قید قرعه یا به کمک دیگر شیوه‌ها یکی از بازیکنان انتخاب می‌شود. بازیکن منتخب باید به‌صورت خم‌شده در نقطه‌ای خاص بایستد و دیگر بازیکنان از روی او بپرند. در این نوع از بازی ممکن است به دو صورت متفاوت عمل شود:
در نوع اول پس از فرد خم‌شده خطی کشیده می‌شود و کسی که می‌پرد باید پس از آن خط فرود بیاید و پس از هر دور بازی، فاصلۀ فرد خمیده تا خط را اندکی بیشتر می‌کنند. بازیکنی که نتواند پرش را به طور کامل انجام دهد، یا پیش از خط فرود بیاید، بازنده است و باید جای فرد خمیده را بگیرد (پروین، 40؛ بهار، 711-712؛ قزل‌ایاغ، 147). 
در نوع دیگر، خطی را پیش از بازیکن خم‌شده می‌کشند و افراد باید پیش از رسیدن به خط، پرش خود را انجام دهند و باز پس از هر دور پرش، فرد خم‌شده فاصلۀ خود با خط را بیشتر می‌کند (همو، 530)، یا همو در جایی خم می‌شود که آخرین فرد پرش‌کننده فرود آمده است. در برخی از انواع این بازی هنگامی که فاصلۀ فرد با خط چندان زیاد شد که امکان پرش وجود نداشته باشد، شرکت‌کنندگان می‌توانند با دو پرش، بازی را ادامه دهند؛ به این صورت که ابتدا یک‌بار از کنار خط می‌پرند و آن‌گاه باید از نقطه‌ای که با هر دو پا فرود آمده‌اند، اقدام به پریدن از روی فرد خم‌شده کنند (ستوده، 132؛ «جساخیزک»، 61 -62؛ هادی‌پور، 87 - 88؛ قزل‌ایاغ، 203). در اجرای این بازی در دماوند که به نام «کوشَک» معروف است، به جای خط روی زمین مقداری خاک می‌ریزند و به آن «سیل» می‌گویند و در هنگام پرش پای فرد باید در آن منطقه قرار داشته باشد. فاصلۀ فرد خم‌شده تا سیل را به کمک طول یک جفت کفش مشخص می‌کنند. پس از هر دور پرش فاصله‌اش با سیل را به اندازۀ طول یک کفش اضافه می‌کنند (علمداری، 74- 75).
4. در این شیوه برخلاف روش پیشین، فرد خم‌شده جابه‎جا نمی‎شود. برای هر بازیکنی جمله‎ای در نظر گرفته می‎شود. دیگر بازیکنان به ترتیب می‎پرند و هرکس پس از پرش، کلمه یا جملۀ مربوط به خود را بر زبان می‎آورد؛ بازنده کسی است که نتواند کلمات مربوط به خود را به درستی بیان کند (فقیری، 49-50؛ حاتمی، 34؛ قزل‌ایاغ، 56). همچنین ممکن است اوسایی برای بازی انتخاب شود و بقیۀ شرکت‎کنندگان پشت سر اوسا بپرند و ترانه یا جمله‎ای را که اوسا در هر پرش می‎خواند، تکرار کنند. در این مورد نیز بازیکنی که در پرش اشتباه کند و یا بخشی از ترانه یا جملۀ مربوط به خود را فراموش کند و یا آن را به موقع بر زبان نیاورد، بازنده است و باید جای فرد خم‌شده را بگیرد (حاتمی، 35؛ عرب، 34؛ سعیدی، 185؛ علمداری، 75- 76؛ لیراوی، 75؛ جمشاد، 163-164).
در نوعی از این بازی که به نام «انزلی» در اردبیل اجرا می‎شود، در ابتدا کسی به‎عنوان داور یا ملا انتخاب می‎شود. او در هر دور از پرش ضمن بیان جمله‎ای، چگونگی انجام بازی را هم تعیین می‎کند، مثلاً در دور سوم افراد باید هنگام پرش ضربه‎ای به فرد خم‌شده بزنند؛ در دور چهارم ضربۀ محکم‎تری به بالای باسن او بزنند؛ در دور پنجم باید پشت او بنشینند و با دستور فرد خم‌شده پیاده شوند و اگر پیش از آن تعادل خود را از دست بدهند و نتوانند درست بنشینند، بازنده می‎شوند؛ در دور ششم نباید جز دست بازیکن جای دیگری از بدن به بدن فرد خمیده اصابت کند؛ در دور هفتم بازیکن باید به کمک یک دست پرش کند؛ در مرحلۀ هشتم کلاهی هم پشت بازیکن خم‌شده قرار می‎دهند که نباید هنگام پرش افراد بیفتد؛ و جز اینها (محمدی و دیگران، 78- 85). 
در نوع دیگری از همین بازی ممکن است پس از هر دور پرش، فرد یا افراد خم‌شده کمی ارتفاع خود را بیشتر کنند و با این کار پرش را برای بقیۀ شرکت‎کنندگان سخت‎تر نمایند (سالاری، 312؛ موسوی، 235) تا حدی که ممکن است در دور نهایی به صورت کاملاً ایستاده قرار گیرد. 
5. ممکن است بازی به صورت ترکیبی از شیوه‎های یادشده باشد؛ مانند نحوۀ اجرای بازی «اوّلی‎ اوّلی بار» در میناب که در آن از 13 نفر شرکت‎کننده، 12 نفر خم می‎شوند و یک نفر می‌پرد. آن 12 نفر نیز با فاصله از هم، طوری می‎ایستند که اولین نفر کاملاً خود را خم می‎کند و پس از آن نفرات بعدی هر کدام کمی بلندتر قرار می‎گیرند تا نفر دوازدهم که کاملاً ایستاده است. اگر کسی که می‎پرد از روی همه پرش کند، برنده است و در غیر این‎صورت جایش را با کسی که نتوانسته از رویش بپرد، عوض می‎کند. همچنین هنگام پرش از روی هر کدام از افراد به ترتیب باید این جمله‎ها را بگوید: اولی اولی بار / دومی دو زلف یار / / سومی سپاه دین / چهارمی چهار پای گاو / / پنجمی پنجۀ شیر / ششمی نیمۀ سال / / هفتمی هفت آسمان / هشتمی گنج روان / / نهمی ماه زنان / دهمی ماه خزان / / یازدهمی نزدیک سال / دوازدهمی سال ما تمام (سعیدی، همانجا).
نوع دیگری از این بازی به صورت ترکیبی از شیوه‎های یادشده، بازی «اول خدای شنبه» در کازرون است که در یکی از انواع آن یکی از بازیکنان به‌عنوان بازیکن وسط انتخاب می‎شود و وسط میدان می‎ایستد و آن‌گاه نفرهای بعدی پس از پریدن از روی دوش او، خود با فاصله از نفر پیشین می‎ایستند و وقتی همه یک دور پریدند، اولین نفری که خم شده بود، بلند می‎شود و شروع به پریدن از روی دوش همۀ افراد می‎کند و بازی به همین ترتیب ادامه می‌یابد؛ ضمناً بازیکنان هنگام هر پرش یک بند از ترانه‎ای را هم می‎خوانند (حاتمی، 34).

نامهای این بازی در مناطق مختلف ایران

مآخذ

 برهان قاطع؛ بهار، محمدتقی، «بازیهای ایرانی»، تعلیم و تربیت، تهران، 1313 ش، س 4، شم‍ 11-12؛ پروین گنابادی، محمد، بازیهای محلی ایران، تهران، 1355 ش؛ «جساخیزک»، پیام نوین، تهران، 1341 ش، س 4، شم‍ 9؛ جمال‌زاده، محمدعلی، فرهنگ لغات عامیانه، تهران، 1341 ش؛ جمشاد، نوروز، بازیهای باستانی کودکان اصفهان، اصفهان، 1351 ش؛ حاتمی، حسن، بازیهای محلی کازرون، تهران، 1377 ش؛ سالاری، عبدالله، فرهنگ مردم کوهپایۀ ساوه، تهران، 1379 ش؛ ستوده، منوچهر، فرهنگ گیلکی، تهران، 1332 ش؛ سعیدی، سهراب، فرهنگ مردم میناب، تهران، 1386 ش؛ شریعتی، علی‎اکبر، بازیهای سنتی کودکان و نوجوانان در استان یزد، واحد مطالعات تحقیقات و سنجش برنامه‌ای مرکز یزد، یزد، 1380 ش؛ شهری، جعفر، طهران قدیم، تهران، 1383 ش؛ صداقت‎کیش، جمشید، بازیهای محلی آباده، تهران، 1360 ش؛ ‎عرب فیروزجایی، لیلا، کا: فرهنگ بازیهای مازندران، تهران، 1389 ش؛ علمداری، مهدی، فرهنگ عامیانۀ دماوند، تهران، 1379 ش؛ فقیری، ابوالقاسم، «بازیهای محلی ممسنی»، پیام نوین، تهران، 1342 ش، س 5، شم‍ 12؛ قزل‌ایاغ، ثریا، راهنمای بازیهای ایران، تهران، 1379 ش؛ لغت‎نامۀ دهخدا؛ لیراوی، الله‌کرم، 70 ورزش، بازی، سرگرمی در فرهنگ بومی و سنتی، بوشهر، 1383 ش؛ محفوظ، صدیقه و ثریا قزل‌ایاغ، «بازی»، فرهنگ‌نامۀ کودکان و نوجوانان، تهران، 1382 ش، ج 6؛ محمدی، آیت، فرهنگ بازیهای محلی ایلام، تهران، 1384 ش؛ محمدی، مهین و حسن کامرانی، ائل لر، اویون ‎لار، مرکز تحقیقات صدا و سیمای اردبیل، اردبیل، 1384 ش؛ مستوفی، عبدالله، شرح زندگانی من، تهران، 1386 ش؛ موسوی، هاشم و دیگران، نمایشها و بازیهای سنتی گیلان، رشت، 1386 ش؛ نعمتی، مرادعلی، فرهنگ بازیهای بومی مازندران، تهران، 1390 ش؛ هادی‎پور بروجنی، مژگان، بازیهای بومی محلی (چهارمحال و بختیاری)، اصفهان، 1371 ش. 

علی آخرتی