جرس

جَرَس، فیلمی مستند دربارۀ ساربانان كویر به كارگردانی كیومرث درم‌بخش. این فیلم توصیف تقابل سنت (حمل بار با شتر) و صنعت (حمل بار با قطار) و نابودی تدریجی حرفۀ ساربانهای كویر به صورتی نمادین است. 
جرس با گفت‌وگوی دو ساربان پیر در یك عصاری آغاز می‌شود كه از بی‌رونق بودنِ حرفه‌شان گلایه می‌كنند، و نتیجه می‌گیرند كه راهی برایشان باقی نمانده است، جز اینكه شترهایشان را ــ كه به «كشتی كویر» مشهور است ــ به كشتارگاه بفروشند، یا به عصاری بدهند. در فصل بعد با نشان دادنِ راه‌آهن، كه در دلِ كویرِ بی‌انتها كشیده شده است و عبور یك قطارِ باری، چنین القا می‌کند كه دیگر، بازرگانها بارشان را به دست ساربانها نمی‌سپارند و به جای آن به بخشِ حمل و نقل راه‌آهن می‌دهند (شرح تصاویر فیلم). در نماهای بعدی، فیلم‌ساز کاروانی را دنبال می‌كند تا كار و تلاشِ سخت و دشوارِ ساربانها را در كویر پایان‌ناپذیر و خطراتی كه آنها را تهدید می‌كند، نشان بدهد. فیلم در این بخش حاوی پاره‌ای تصاویر زیبا و گیرا از فعالیت ساربانان در حین نماز، حركت و گرفتار شدن آنها در توفان شن است (نفیسی، 314). ساربانی پیر داستانی از «كینۀ شتر» نقل می‌كند: شتری مست، صاحبش سلطان‌علی، اهل حسین‌آباد، را دنبال می‌كند. سلطان‌علی از ترس خود را در چاهی خشك می‌اندازد، و شتر هم لبِ چاه می‌خوابد و حسین‌علی چندی ــ حدود 20 روز تا یک ماه ــ گرسنه و نالان ته چاه می‌ماند تا می‌میرد. به گفتۀ پیرمردِ راوی: كینۀ شتر بگیره ول نمی‌كنه، تا به قصاصت نرسونه ول نمی‌كنه (توصیف گفت‌وگوهای فیلم). 
به گفتۀ پژوهشگری نگاه کارگردان در مستندسازی با سبك عمومی مطابقت نداشت و نوعی مستند ـ داستانی بود (تهامی‌نژاد، 120). همچنین فیلم با ایجاد فضایی شاعرانه از موضوع ساخته شده است و حس و حالی جدا از یك واقعیت اجتماعی را القا می‌كند. از این لحاظ بیش از آنكه درگیر اصل موضوع به لحاظ تلاقی آن با علوم اجتماعی باشد، درگیر ساختار ظاهری فرم سینمایی است (عادل، 174). بر این اساس جرس به معنی اخص كلمه فیلمی قوم‌پژوهی نیست، بلكه حاوی برخی زمینه‌های قوم‌پژوهی است (امامی، 145). این زمینه‌ها در فیلم، شامل نشان دادنِ كیفیت حركتِ كاروانِ شتر در كویر، اتراقِ شبانۀ ساربانها در بیابان و گفت‌وگوها و گلایه‌های آنها در كنار آتش، نواختن نی و خواندنِ آواز و گوش سپردن به آواز غربی كه از رادیو پخش می‌شود، آب‌تنی كردن زیرِ آبِ زلالِ آبشار و مانند اینها است (شرح تصاویر فیلم). در نمای پایانی فیلم یكی از ساربانها جلو سقاخانه‌ای به حالت تعظیم می‌ایستد (درم‌بخش، 5). 
فیلم جرس در 1353 ش در قطع 16میلی‌متری، رنگی، با مدت زمانِ 36 دقیقه، برای سازمان رادیو تلویزیون ملی ایران ساخته شد. فیلم‌بردار آن علی هجرت، و تدوین‌گر فیلم فرخ چوبك بود. این فیلم در همان سال در دومین جشنوارۀ فیلم‌سازانِ جـوان منطقۀ آسیا ـ شیراز، برندۀ جایزۀ طلایی و 500 دلار جایزۀ نقدی رادیو تلویزیون ملی ایران شد (عصام، 37؛ مهرابی، 135). 

مآخذ

 امامی، همایون، سینمای مردم‌شناختی ایران، تهران، 1385 ش؛ تهامی‌نژاد، محمد، سینمای مستند ایران عرصۀ تفاوتها، تهران، 1381 ش؛ درم‌بخش، کیومرث، «مدال رنج ملتم را نمی‌خواهم»، بانی فیلم، تهران، 1382 ش؛ عادل، شهاب‌الدین، سینمای قوم‌پژوهی، تهران، 1379 ش؛ عصام، مهدی، راهنمای فیلمهای برگزیدۀ ایرانی در جشنواره‌های داخلی و خارجی، تهران، 1355 ش؛ مهرابی، مسعود، فرهنگ فیلمهای مستند سینمای ایران، تهران، 1375 ش؛ نفیسی، حمید، فیلم مستند، تهران، 1357 ش.

شهناز مرادی کوچی