آق سرایی، خواجه کریم الدین

آقْ‎سَرایی،   خواجه کریم‎الدین محمود بن محمد (د میان 723 و 733ق/1323 و 1333م)، مورخ، منشی و دولتمرد عهد سلجوقیانِ روم در سدۀ 7 و 8 ق/13 و 14م. از نسب و تاریخ درگذشت و زادگاه وی و نیز از مناصبی که در نزد سلجوقیان داشته است، اطلاعات دقیقی در دست نیست. عثمان توران مصحح کتاب مسامرةالأخبار و مسایرةالأخیار، تنها تألیف آق‎سرایی، بر پایۀ مطالعۀ متن آن پژوهشهایی کرده و بر نکاتی دست یافته است. وی در مقدمه‎ای که بر این کتاب نوشته چنین می‎گوید: عنوان «آق‎سرایی» نشان می‎دهد که وی به خاندانی از «آق‎سرا» (ناحیه) منسوب است و چنان که خود در آغاز فصل چهارم کتاب در ذکر وقایع پس از مرگ غیاث‎الدین کیخسرو دوم (د 644 ق/1246م) می‎نویسد، در دیوان سلجوقیان روم خدمت می‎کرده و در این هنگام 20 یا 25 سال داشته است. از این‎رو می‎توان گفت که در نیمۀ نخست سدۀ 7ق/13م زاده شده است. از سوی دیگر، رویدادهایی که وی در مسامرةالاخبار آورده، نشان می‎دهد که دست‌کم 47 سال از زندگی خود (675-723ق/1476-1323م) را در خدمت سلجوقیان گذرانده است. باتوجه به تاریخ قاضی احمد نقده‎ای استنباط می‎شود، آق‎سرایی در 733ق/1333م زنده نبوده است (آق‎سرایی، مقدمۀ مصحح، 33). از این‎رو مسلماً مرگ او میان سالهای 723 و 733ق/1323 و 1333م روی داده است.
آق‎سرایی شاهد شورشهای بسیاری بود که بر ضد ایلخانان روم اتفاق افتاده است. یکی از آنها شورش خطیر اوغلو به سال 675 ق/1276م بوده و علی‎رغم آنکه آق‎سرایی چندی از روی اجبار در دیوان وی خدمت کرده، توانسته است از آن آشوب جان سالم به در برد. نیز شورش قرامانها و شورش بالتو بر ضدغازان‎خان در 696 ق/1297م از آن جمله بوده است. از میان امیران، کسی که آق‎سرایی خدمات مهمی به او کرده و در همۀ مراحل با وی همکاری داشته، مجیرالدین امیرشاه بوده است. این امیر از سوی غیاث‎الدین مسعود سلجوقی (حکومت: 681-702ق/1282-1303م) به نیابت سلطنت تعیین شده و از توجه ایلخان برخوردار بود. کریم‎الدین تا هنگامی که مجیرالدین منصب و مقام خود را داشت، در همۀ مراحل ملازم خدمت او بود، و به مصائب و سختیهایی که در ملازمت وی متحمل شده در کتابش اشاره کرده است (مسامرةالاخبار، 209). آق‎سرایی پس از مرگ مجیرالدین (701ق/1302م) چند سالی سرپرستی اوقاف سلجوقیان را بر عهده داشت و سپس به کوتوالی آق‎سرای تعیین شد. او همچون بزرگان زمان خود ثروت انبوه داشته و چنان که از نوشتۂ خودش (ص 306) برمی‎آید، قلعۀ سالمه ملک او بوده است.
آق‎سرایی در نثر مُنشیانه دستی داشته و کتاب مسامرةالاخبار او به چنین نثری نوشته شده است. شعر فارسی نیز می‎سروده که نمونه‎هایی از آن را در همین کتاب می‎توان دید. تنها اثر آق‎سرایی، چنان که اشاره شد، مسامرةالاخبار و مسایرةالاخیار است که آن را به نام امیرتیمورتاش نوین چوپانی (د 728ق/ 1328م)، فرمانروای آسیای صغیر در زمان سلطان ابوسعید بهادر (716-736ق/1316-1336م) نوشته است. و چنان که خود در مقدمۀ کتاب گفته آن را به 4 اصل تقسیم کرده است تا در آن دربارۀ وضع تواریخ و کیفیت فایدۀ آن و تاریخ اسلام از هجرت پیامبر(ص) تا برافتادن عباسیان، فرمانروایی سلجوقیان، خاقانهای مغول، پادشاهان روم، امیران و صاحب‎منصبان روزگار ایشان و رویدادهایی که در دورۀ ملازمت مشاغل دیوانی شاهد آنها بوده، سخن گوید، ولی آنچه اکنون در دست است و شاید همان باشد که نویسنده موفق به اتمام آن شده، رویدادهای روزگار سلجوقی از آغاز تشکیل دولت سلجوقیان، ذکر سلاجقۀ ایران و روم و رویدادهای دوران آن خاندان تا چیرگی مغول است. یکی از ویژگیهای این کتاب، ذکر ماده تاریخهای مشهوری است که مؤلف دربارۀ حوادث مهم و سال مرگ بزرگان آورده است (صفا، 3/1255-1256). به عقیدۀ برخی از صاحب‎نظران، مسامرةالاخبار و تاریخ ابن‎بی‎بی (الاوامرالعلائیة) دو کتاب تاریخ مهم دربارۀ سلجوقان به شمار می‎روند. مسامرةالاخبار به تصحیح عثمان توران با پیشگفتاری عالمانه به زبان ترکی جدید در 1934م در آنکارا چاپ شده است.

مآخذ:   آق‎سرایی، کریم، مسامرةالاخبار و مسایرةالاخیار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، 1943م، جم ؛ صفا، ذبیح‎الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، فردوسی، 1363ش؛ مشار، خانبابا، فهرست چاپی فارسی، 4/4745-4746؛ منزوی، احمد، فهرست خطی فارسی، 6/4246.
جعفر شعار