آقا بزرگ

آقابُزُرْگْ، (مسجد و مدرسه)، مسجد و مدرسه‌ای بزرگ و باشکوه در کاشان، منسوب به ملامهدی نراقی ملقب به آقابزرگ که به هزینۀ مردی نیکوکار به نام حاج محمدتقی خانبان و پسرش در نیمۀ سدۀ 13ق / 19م، مقارن با پادشاهی محمدشاه قاجار (د 1264ق / 1848م) ساخته شده است. این مسجد و مدرسه در محدودۀ تاریخی و بافت کهن شهر، مجاور بقعۀ خواجه تاج‎الدین و در محله‎ای به همین نام بنا گردیده و در خیابان آقابزرگ، منشعب از خیابان فاضل نراقی واقع است و از نظر استواری هنوز وضع مطلوبی دارد.

پیشینۀ تاریخی

ساختمان این بنا در روزگار پادشاهی محمدشاه قاجار آغاز گردید و در سالهای نخستین سلطنت ناصرالدین شاه (1264-1313ق /  1848-1895م)، به پایان رسید.
کتیبه‎هایی مورخ 1263، 1264، 1268ق / 1847، 1848، 1852م، به ترتیب در صفۀ شبستان، داخل شبستان زیر گنبد نیز بر اِزارۀ محراب و سردرِ ورودی مسجد، این سخن را تأیید می‎کند (مشکوٰتی، 268- 269). به نظر می‎رسد که این مجموعه بنا بر رویِ آثار به‌جای مانده پس از زلزلۀ 1192ق /  1778م یا دوره‎های گذشته ساخته شده باشد، به خصوص شبستان 40 ستون شمالی مسجد که احتمالاً پیش از احداث گنبدخانه بر روی بقایای خانقاه، مسجد، مقبره و مدرسۀ خواجه تاج‎الدین (متعلق به اواسط سدۀ 9ق / 15م) ساخته شده است. تلفیق این شبستان با مسجد و مدسه‎ای که بعداً در کنار آن ایجاد گردید، یکی از زیباترین و بهترین نمونه‎های ایجاد هماهنگی و اتصال دو بنا در کنار هم است؛ اما 40 ستون غربی گنبدخانه یعنی مهم‌ترین بنایی که بعدها به قسمت اصلی و گنبد خانه الحاق شد به معماری بنای مقصوره لطمه زده است؛ زیرا معمار بزرگ مسجد بنای گنبدخانه را بدان سان طرح افکنده بود که از چهار سوی به فضای باز راه داشته باشد تا در تابستانِ طاقت‎فرسای منطقه با جریان یافتن هوا در پیرامون گنبدخانه تهویه و تبرید به صورت طبیعی انجام گیرد، لیکن در زمان حاج‎ملامحمدعلی مجتهد نراقی فرزند آقابزرگ (د 1285ق / 1868م)، شبستان غربی گنبدخانه بنا گردید و از این سوی ارتباط با فضای خارج مسدود شد. در سالهای بعد نیز در بعضی قسمتها، به‌خصوص در و پنجره‎های مجموعه، از جمله 2 اطاق گوشواره‎های بالاخانۀ طرفین ایوان اصلی گنبدخانه و 4 اطاق بالاخانۀ سردرِ ورودی تغییراتی داده شد: در و پنجره‎های ارسی بالارو تبدیل به درگاههایی با دو نیم‌دایره گردید که در معماری ایرانی سابقه نداشت و از زمان بازگشت ناصرالدین شاه از سفر دوم اروپا در بناها معمول شد، نیز حدفاصل گنبدخانه و شبستان غربی با 3 همبستۀ مشبّک چوبی با ارسیهای بالارو از هم جدا می‎شد. بعد از آنکه موریانه چوبها را از بین برد به جای آنها درهای فلزی کار گذاشته شد، ولی سازمان ملی حفاظت آثار باستانی در سالهای اخیر این درهای فلزی را به همبسته‎هایی چوبی با درهای ارسی تبدیل کرده است. در و پنجره‎های مشبک و بالارو حجرات مدرسۀ تحتانی نیز به همین ترتیب از بین رفته بود که آنها نیز در سالهای اخیر به صورت نخستین خود بازگردانیده شده است. جز اینها و برخی دگرگونیهای اندکِ دیگر در بعضی قسمتهای مجموعه، بنا دست‎نخورده و تقریباً سالم به جای مانده است.

مشخصات

مسجد و مدرسۀ آقابزرگ مجموعۀ نفیسی است از عناصر معماری و تزییناتی، و ترکیبی از این حجمها و اندامهای متناسب به هم تنیده، شامل: سردر و هشتی ورودی، صحن مرکزی، مقصوره و شبستانها.

1. سردر و هشتی ورودی

این قسمت از بنا که از طریق جبهۀ شمالی به خارج راه می‎یابد مشتمل است بر سردر ورودی، درِ چوبیِ کنده‎کاری شدۀ نفیس، و سکوهای سنگیِ دو طرف. در 3 ضلع سردر ورودی و درست در ارتفاع بالای درِ چوبی کتیبه‎ای کاشی با قصیده‎ای از حسرت (نام سرایندۀ آن) نصب شده. بالای این کتیبه قطعه سنگی از مرمر حجاری شده حاوی فرمانی از محمدشاه در معاف داشتن قصابان و دباغان از تکالیفِ دیوانی و در زیر کتیبۀ شعر، تزییناتی است از کاشیهای خشتیِ هفت‎رنگ که بدنۀ دیوار را تا کف سکوها پوشانده است. پس از درِ ورودی، محوطۀ نسبتاً وسیع هشتی قرار دارد که دارای سقف کاربندی با تزیینات نقاشی آبرنگ در بدنه‎هاست. از هر دو سوی این هشتی 2 رشته راهرو وسیع و عریض با طاق‎نماهایی عمیق در هر 2 طرف و با شیب ملایم، به صحن مرکزی و سایر قسمتها منتهی می‎شود، در وسط هر راهرو یک قسمت سرگشاده به صورت حیاط تعبیه گردیده است. مقابل درِ ورودی و پس از هشتی محوطه‎ای باز به صورت مهتابی احداث شده که در واقع پشت‎بام شبستان چهل ستون شمالی است. همچنین هشتی ورودی، به انبار اتاق خادم و نگهبان راه دارد و نیز 2 رشته پلکان، آن را به شبستان قدیمی تحتانی و محل وضوخانه و حیاط ارتباط می‎دهد.

2. صحن مرکزی

این صحن در 2 طبقه و مشتمل بر 2 حیاط فوقانی و تحتانی (گودالْ باغچه) است. صحن فوقانی (بام مدرس و حجره‎ها) مهتابی‌مانندی است که از شرق و غرب با 2 دیوار مرکب از جرز و طاق‎نما محصور شده و از شمال به مهتابی (بام چهل‎ستون) می‎پیوندد و از جنوب به ایوان مسجد راه می‎یابد. گودال باغچه از شرق و غرب به 10 حجره، و از جنوب به 2 حجره (در دو سوی) و یک مدرس (در وسط) و چند اطاق و انبار در 2 کنج جنوب غربی و شرقی، و از شمال به شبستان شمالی و سرداب زیر آن منتهی می‎گردد. حیاط مرکزی به شکل مربع مستطیل و تقریباً در جهت شمالی ـ جنوبی ساخته شده و کف آن با آجر، به شکل هرّه، فرش گردیده، با حوضی در وسط به شکل کثیرالاضلاع و 4 باغچه در 4 طرف آن با درختان انار و انجیر و چاه آب و فاضلاب. حجره‎های مدرسه به اندازۀ یک پله بلندتر از سطح حیاط تحتانی (گودال باغچه) ساخته شده است. 12 حجرۀ آن از طریق 4 راهرو جنبی به حیاط راه می‎یابند و هر کدام دارای یک پستو و یک بخاری است. ضلع رو به حیاط حجره‎ها، اسپری با شبکه‎های آجری دارد. این اسپرها از دو سوی در قابی مستطیل‌شکل محصور گردیده و پنجره‎ای مشبک در وسط آنها تعبیه شده است. 4 پلکان سنگی در 4 کنج حیاط این قسمت را با بام حجره‎ها یعنی حیاط فوقانی که هم‎سطح گنبد خانه است ارتباط می‎دهد و یک رشته پلکان دیگر در میانۀ ضلع شمالی به سرداب ارتباط دارد. این سرداب به‎وسیلۀ هواکشهایی افقی و عمودی به 2 بادگیر در 2 قسمت شبستان شمالی راه می‎یابد و شبستان بدین‎سان تهویه و تبرید می‎شود. در پاره‎ای از اوقات اختلاف درجۀ حرارت سرداب با حیاط فوقانی به 20 تا 25 درجۀ سانتیگراد می‎رسد.

3. مقصوره یا گنبدخانه

گنبدخانه بر روی پایۀ عظیم، پیرامون یک هشت‎ضلعی، بنا گردیده و گنبدی 2 پوش با دهانۀ داخلی 20 / 10 متر آن را پوشانده است. گرداگرد این گنبدخانه رواقهایی به هم پیوسته با پوششی به شکل طاق و تویزه و عرقچین ایجاد شده است. طرح زیربنای این قسمت از مسجد (شامل گنبدخانه و رواقهای اطراف و ایوان اصلی) مستطیلی نزدیک به مربع با ابعاد حدود 30× 28 متر است. گنبد به صورت 2 پوستۀ جدا از هم ساخته شده، ارتفاع داخلی گنبد (کف تا زیر سقف) حدود 21 متر و ارتفاع خارجی از کف مقصوره تا نوک گنبد خارجی حدود 5 / 26 متر است. در ارتفاع حدود 6 متری از کف مقصوره درگاههایی بر بالای ورودیهای هشت‎گانه ساخته شده که در جانب ایوان به یکدیگر ارتباط می‎یابند. زیر این قسمت کتیبه‎ای حاوی سورۀ «فتح» به خط ثلث برجسته از گچ گرداگرد داخل گنبدخانه را می‎پوشاند که در پایان آن تاریخ 1264ق خوانده می‎شود. در 3 ضلع ایوان ورودی این مقصوره و در طراز کتیبۀ گچ‎بریِ داخلی، کتیبه‎ای از کاشی خشتی به خط ثلث سفید بر زمینۀ لاجوردی نصب شده، مشتمل بر سورۀ اَلنَّبَاْ، در حاشیه‎های بالا و پایین آن کتیبه‎ای دیگر حاوی مرثیۀ هفت‎بند محتشم کاشانی به خط سُرمه‎ای بر زمینۀ طلایی نصب گردیده که در میانۀ آن جملۀ «عمل کاتب‎الحروف محمدحسن 1263» نگاشته شده است. هم‎سطح با این کتیبه‎ها و در 2 طرف جرزهای ایوان جلو مقصوره، اطاقهای گوشواره تعبیه گردیده که هم از رانش جرزهای اصلی ایوان جلوگیری می‎کند و هم فضایی مفید برای استفادۀ مدرسان و طلاب مدرسه پدید می‎آورد. به احتمال بسیار این اطاقهای گوشواره قبلاً دارای ارسی با 3 لنگه درِ چوبی بالارو بوده که اکنون موجود نیست و به جای آنها در هر اطاق 3 درگاه باز با قوس نیم‎دایره و بدون پنجره دیده می‎شود. در ارتفاع 11 متری از کف مقصوره (گنبدخانه)، در جایی که طرح 8ضلعی مستقیماً تبدیل به 24‌ضلعی و سپس دایره می‎گردد، در بالای یک ردیف قطار گچی، 24 دهانۀ مساوی (پرواز) ایجاد شده که یک در میان پُر و خالی است؛ از 12 پرواز که به صورت روزنهایی باز ساخته شده، نور و هوای کافی به داخل محوطۀ گنبدخانه می‎رسد. بالاتر از این 24 قاب مستطیل‌شکل یا پرواز یک ردیف قطار دیگر و سپس گنبد دوپوش برپا شده است. سطح داخل گنبد زیرین با اندود گچ سفیدکاری شده و مرکز آن با شمسۀ زیبایی از نقاشی آبرنگ تزیین یافته است؛ اما پوشش خارجی، گنبدی است از نوع شبدری تند با نمایی آجری و بی‎هیچ تزیینی از روکش یا کاشی.
سردر و ایوان ورودی شمال گنبد‌خانه دارای پوششی است شامل یک تَویزه در جلو و نیم‌گنبدی که زیر پوشش اصلی سقف کاذب آن با رسمی‎بندی آجر و کاشی به صورت مَعْقَلی حصیری با شمسه‎ای فوق‎العاده زیبا در تیزۀ آن.
ایوان با یک ورودی اصلی از وسط به مقصوره و 2 راه ارتباطی دیگر از راست و چپ به رواقهای طرفین می‎پیوندد.
2 قسمت سردر که میان ایوان و گنبدخانه واقع است با یک راهرو ارتباطی در نیم‎طبقه به یکدیگر راه می‎یابند و یک درگاه باز در وسط آن، خارج را به داخل مرتبط می‎سازد. نظیر این درگاه در 3 طرف دیگر مقصوره نیز عیناً تکرار شده است. در همین سطح 2 گوشوارۀ مقرنس در 2 گوشۀ ایوان به زیبایی مجموعه افزوده است. ازارۀ ایوان با کاشی خشتی 7 رنگ، نمای سرپایه‎های 2 طرف با 3 ردیف قاب عمودی دارای دورهای (قوسهای) جناغی و پشت بغلها با آجر و کاشی معقلی تزیین یافته است. پشت بغل (لچکی) نمای ایوان نیز با کاشی به شیوۀ معقلی آرایش یافته و بر روی پایه‎های طرفین ایوان، 2 گلدستۀ کاشی‎کاری شده قرار دارد که علاوه بر کمک به استحکام جرزها و پوشش ایوان و استفاده از آن برای گفتن اذان به زیبایی مجموعه نیز می‎افزاید. در میانۀ این گلدسته کلمات «الله»، «محمد» و «علی» به خط بنایی معقلی تکرار گردیده و بالاتر از آن 2 ردیف قطار و کاشی‎کاری معقلی و سپس مأذنه نهاده شده است. یک ردیف پلکان مارپیچ که حول محور ستونی در مرکز و داخل گلدسته دور می‎زند پشت‎بام مسجد را به انتهای گلدسته‎ها مرتبط می‎سازد.
ضلع جنوبی گنبد‌خانه به حیاطی هم‎سطح با حیاط فوقانی منتهی می‎گردد. در جنوب شرقی گنبد‌خانه نیز حیاطی کوچک و مربع شکل و هم‎سطح با گودال باغچه احداث شده است که به اطاقها و تأسیسات رفاهی مسجد راه دارد. همچنین در خارج از رواقهای گنبد‌خانه، در ضلع شرقی، حیاط خلوت کوچک‎تری، هم‎سطح با حیاط فوقانی تعبیه شده که با یک ورودی فرعی و سردر و هشتی کوچکی به محوطۀ شرقی مسجد راه می‎یابد. در بیرون این قسمت، یعنی جبهۀ شرقی مسجد، سابقاً خانقاه و مدرسه و مقبرۀ خواجه تاج‎الدین قرار داشته که اکنون از آن مجموعه فقط مقبره که از بناهای سدۀ 9ق / 15م است به جای مانده. دیوارهای شرقی و غربی صحن حیاط اصلی از جرزهای آجری و دهانه‎های صفه‎هایی به شکل ایوانچه یا طاق‎نما (در ارتفاع نیم‎متری از کف حیاط) ترکیب یافته با دورهای (قوسهای) جناغی که فقط پشت بغلها با کاشی‎کاری معقلی تزیین شده است. بعدها در جانب شرقی بر محور عرضی صحن، آرامگاه خاندان نراقی به صورت اطاقی شکم دریده خارج از محوطۀ مسجد بنا گردید.

4. شبستانهای چهل‎ستونی

این مجموعه دارای 2 شبستان چهل‎ستونی است، یکی در جبهۀ غربی گنبد‌خانه که اندک زمانی پس از بنای قسمت اصلی ساخته شده و دارای 20 ستون آزاد و 30 چشمه طاق عرقچینی آجری است که در قسمت شمالی آن راهرو ارتباطی و پلکان پشت‎بام و محلی برای وضوخانه قرار دارد؛ و دیگری شبستانِ زمستانی که در جبهۀ شمالی مسجد و صحن اصلی حیاط واقع است و پایه‎های آن قبل از ساختمان قسمت اصلی وجود داشته یا احتمالاً اندکی قبل از احداث گنبد‌خانه بر روی پایه‎های موجود بنایی که بر اثر زلزله یا عوامل دیگر ویران شده بود ساخته شده است. این شبستان دارای ستونهایی از آجر و خشت و پوشش عرقچینی با گوشه‎سازی و رسمی‎بندی است که پوشش آجری عرقچین آن با نقوش هندسی آجر و کاشی تزیین گردیده است. در وسط هر چشمه روزنی با پوشش سنگ مرمر تعبیه شده که از آنها نور طبیعی ملایمی به درون شبستان می‎تابد. این شبستان یک محراب گچی در وسط دیوار دارد و به‎وسیلۀ یک رشته پلکان به هشتی ورودی مسجد می‎پیوندد که راه ارتباط اصلی آن با خارج مسجد است و به‎وسیلۀ 2 ورودیِ دیگر به حیاط مرکزی و صحن گودال باغچه نیز ارتباط دارد. در جانب شمال غربی این شبستان یک حیاط خلوت، یک حوض و محلی برای وضوخانه احداث شده که با پلکانِ ارتباطیِ یاده شده، به هشتی ورودی اصلی مسجد متصل می‎گردد. این پلکان و راه ورودی آن اکنون مسدود است.
ویژگیهای بنا:   از خصوصیات بارز بنا معماری ویژۀ گنبد‌خانه است که بر روی 8 پایۀ عظیم بر پا شده، زیرا در طرح مساجد قدیمی ایران ایجاد گنبد بر روی پایه‎های آزاد به‌ندرت دیده می‎شود. نتیجۀ عملی اجرای این نوع طرح، جریان یافتن هوای خنک در فضای گنبد‌خانه در فصول گرم و تابستانهای داغ منطقۀ کویری است. از این‎رو در این مسجد، برخلاف دیگر مساجد که جبهۀ جنوب گنبد‌خانه را به منظور ایجاد محراب مسدود می‎کنند و جرزهای نسبتاً قطوری می‎سازند، جانب جنوب، جنوب شرقی و جنوب غربی آن آزاد و رها بنا شده و محراب در دیوار رواقی که گرداگرد گنبد‌خانه را فراگرفته، ساخته شده است. از ویژگیهای دیگر، گودال باغچه (حیاط تحتانی) است که حوض بزرگ (آب‎نما) و باغچه‎های آن به طراوت فضا کمک می‎کند. با توجه به سادگی و بی‎پیرایگی این مجموعه، هیچ‎گونه زیاده‎روی در تزیین، به‎ویژه در کاشیکاری این بنا به چشم نمی‎خورد. تزیینات اندک این مسجد و مدرسه به گچ‎بری، نقاشی، کارهای چوبی (کنده‎کاری، گره‎چینی، آلت و لقط)، مقرنس‎کاری، کاشیکاری رسمی‎بندی و یزدیِ بندی منحصر می‎گردد. یک جفت درِ نفیس (درِ مدخل اصلی مسجد) که کنده‎کاری شده و با گره‎چینی و گل‌میخ تزیین گردیده از ارزش والایی برخوردار است.

مآخذ

مشکوٰتی، نصرت‎الله، فهرست بناهای تاریخی و اماکن باستانی ایران، سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1349ش، صص 268، 269؛ مصطفوی، محمدتقی، آثار تاریخی تهران، انجمن آثار ملی، تهران، 1361ش، ص 418؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستان کاشان و نطنز، انجمن آثار ملی، تهران، 1348ش، صص 254-264؛ تحقیقات محلی.

علیرضا همایون‎فر