افوشته،آثار تاریخی

افوشته، آثار تاریخی \āsār-e tārīxī-ye afūšte\، ساختمانهای تاریخی به‌جا ماندۀ افوشته، از محلات شهر نطنز در استان اصفهان. افوشته در اصل روستایی ییلاقی بوده، و اکنون دارای آثار و بناهایی تاریخی است که به این مکان اهمیت بخشیده است. بانی بیشتر این آثار سید حسن حسینی، ملقب به تاج‌الدین و مشهور به سید واقف، از عرفای سدۀ 9 ق / 15 م است. این بناها در اطراف حسینیه، تپه‌های مشرف به آبادی، و غیره احداث شده‌اند (نک‍ : دایرةالمعارف ... ، ذیل «نطنز»، «افوشته»؛ گلمبک، I / 358؛ اعظم واقفی، 1 / جم‍ ؛ مصطفوی، 30). وقف‌نامه‌ای از زمان سید واقف در دست است که اطلاعاتی دربارۀ بناهای زمان حیات وی در آن ثبت شده است (اعظم واقفی، 1 / 131 بب‍‌ ).

حسینیه یا تکیه

این حسینیه بین محلات بالا، سادات، و پایین افوشته واقع شده است. مجموعه‌ای از آثار تاریخی مانند سردر بیت‌السعاده، مسجد جامع و خرابه‌های شبستان بزرگ آن، و باقی‌ماندۀ ساختمانهای قدیم سورگاه در اطراف آن قرار دارند. بنای حسینیه فاقد کتیبه و تاریخ ساخت است؛ با این‌حال، به دلیل شباهت به حسینیۀ مرکز شهر نطنز، که تاریخ برپایی آن 1268 ق / 1852 م است، بعید نیست هم‌زمان با آن، بنا شده باشد. حسینیۀ افوشته دارای غرفه‌هایی در دو طبقه با طاقهای جناغی در اطراف یک فضای باز مربع‌شکل است که مساحتی حدود 835 مـ2 دارد. در میان صحن آن، صفّه یا سکویی برای مراسم تعزیه‌خوانی وجود دارد. غرفه‌های حسینیه چند بار مرمت و بازسازی شده‌اند (همو، 1 / 94-96؛ گلمبک، I / 358-359).

مسجد جامع

این بنا در ضلع شرقی حسینیۀ افوشته قرار دارد. مصالح آن از خشت، آجر و گچ و بدون تزیینات معماری است. ورود به آن از دو در امکان‌پذیر است، دری از سمت حسینیه، و دری که در سمت قبله است و به خیابان باز می‌شود. ورودی سمت خیابان دارای ایوانی با طاق هلالی و دری با طاق ضربی است که از طریق یک هشتی و دالان به حیاط متصل می‌شود. بنای مسجد در طی سالهای متمادی چندین ‌بار مرمت و بازسازی شده است و کالبد کنونی آن از قدمت چندانی برخوردار نیست. بنای اولیه با توجه به تاریخ درج‌شده بر درهای مسجد، مربوط به سدۀ 9 ق بوده است (اعظم واقفی، 1 / 40-43؛ گلمبک، همانجا؛ بهشتیان، 131). مسجد دارای دو در چوبی منبت‌‌کاری بوده است که برای حفاظت به آرامگاه سید واقف منتقل شده‌اند (اعظم واقفی، 1 / 22). گُدار این دو در را از نظر هنری چندان درخور توجه نمی‌شمارد، ولی آنها را به دلیل وجود کتیبه‌هایی که نام واقف، سازنده (حسین بن علی نجار نقار)، و تاریخ ساخت (831 ق / 1428 م) را در بر دارد، مهم می‌خواند. قسمتهای دیگر این درها با نقوش گیاهی و هندسی تزیین شده است که تداوم این نقوش در آثار تمام دورۀ تیموری، مانند آرامگاه احمد یسوی و مدرسۀ بی‌بی خانم در سمرقند، وحتى تـا اوایل عصر صفویه دیده می‌شود (نک‍ : گدار، I(1) / 103-106، تصویر‌های 70-72؛ مصطفوی، 31؛ نراقی، 412-413؛ ماسه، 1801؛ برونستین، 2620-2621؛ گروبه، 107).

بیت السعاده و السیاده

در گوشۀ غربی میدان، سردری بازمانده از ساختمانی قرار دارد که منزل مسکونی سید حسن واقف بوده است. بنابر آنچه در وقف‌نامه آمده است، بخشی از آن به فرزند و فرزند‌زاده‌اش تعلق گرفته، و بخشی به خانقاه اختصاص یافته است (گلمبک، همانجا؛ اعظم واقفی، 1 / 49، 51؛ بهشتیان، همانجا). سر‌در ورودی در 3 جبهه دارای کاشی‌کاری معرق و کتیبه‌ای به خط ثلث بر زمینۀ لاجوردی حاوی نام واقف، پادشاه وقت (شاهرخ تیموری)، معمار بنا (حسن بن نظام‌الدین بنّا اصفهانی)، نام بنا (بیت السعاده و السیاده)، و تاریخ 849 ق است. طاق این سردر از نوع جناغی است و سقف آن فروریخته، و درِ ورودی‌اش چوبی و بدون تزیین است. پشت سردر، حیاط و عمارتهای مسکونی و خانقاهی قرار داشته است که همگی به‌مرور تخریب شده‌اند (گلمبک، همانجا؛ اعظم واقفی، 1 / 56- 59؛ نراقی، 408- 409).

آب‌انبار

بنای دیگری که رو به میدان حسینیه و در جبهۀ شمال غربی آن واقع گشته، و متصل به بیت السعاده و السیاده است، آب‌انباری با سردری مرتفع و دارای طاق جناغی است. داخل طاق با مقرنسهای گچی، و اطراف طاق با کاشیهای معرق تزیین شده است. این بنا فاقد تاریخ است و در وقف‌نامۀ سید حسن واقف نیز اشاره‌ای به آن نشده است؛ با وجود این، به عقیدۀ گلمبک و ویلبر می‌تواند جزو مجموعه‌بناهای احداثی وی باشد که در دورۀ قاجار مرمت و بازسازی شده است (گلمبک، همانجا؛ اعظم واقفی، 1 / 98-99؛ بهشتیان، همانجا).

گنبد سید حسن واقف

این بنا‌ بر روی محوطۀ بزرگ و نامنظمی بر فراز تپۀ کوچکی مشرف بر افوشته قرار گرفته، و مطابق آنچه در وقف‌نامه آمده، برای آرامگاه سید حسن واقف برپا شده است. نقشۀ ساختمان هشت‌ضلعی و دارای گنبدی کاشی‌کاری‌شده به رنگ فیروزه‌ای است که بر گریو بلند آن کتیبۀ کوفی بنایی با عبارات: «لا الٰه الا الله، محمد رسول الله، علیاً ولی الله» به چشم می‌خورد.

 مدخل بنا در انتهای ایوان قرار گرفته است و طاق جناغی دارد. هلالی بالای در دارای کتیبۀ شعری است که در متن آن سال ساخت بنا (828 ق)، نام شاهرخ بهادر خان، و نام کاتب کتیبه ــ حسن بن بایزید ــ آورده شده است. درِ دو لنگۀ منبت‌کاری آرامگاه دارای طرحهای هندسی، گیاهی و کتیبۀ شعری به خط ثلث است. بر سطح خارجی همۀ اضلاع بیرونی بنا، طاق‌نماهایی با طاق جناغی دیده می‌شود که بدون تزیین و آجری است. دیوارۀ داخلی بنا پوششی از گچ دارد. صندوق چوبی منبت‌کاری‌شده‌ای در ربع شمال شرقی صحن قرار دارد، که افزون بر نقوش تزیینی، کتیبه‌هایی شامل آیات قرآنی، صلوات چهارده معصوم، نام سفارش‌دهنده (شرف‌الدین حسین، فرزند سیده واقف)، نام سازندۀ اثر (علیشاه بن فخرالدین، نجار اصفهانی)، و تاریخ ساخت (859 ق) بر صندوق نقر شده است (گلمبک، I / 360؛ اعظم واقفی، 1 / 9-11، 16-22، 39؛ مصطفوی، 30-31؛ نراقی، 409-412؛ هنرفر، 884-887؛ بهشتیان، 129-130).

گنبد میر‌سید

در شمال شرقی افوشته بر فراز رشته‌کوهی کم‌ارتفاع، بنای هشت‌ضلعی‌ گنبد‌داری به چشم می‌خورد که آن را امامزاده میر‌سید می‌نامند. این اثر نیز فاقد کتیبۀ نام صاحب مقبره و تاریخ است، اما به دلیل شباهت آن با گنبد سید حسن واقف و دیگر بناهای عصر تیموری، به‌ویژه گنبد ماهان، بایستی هم‌زمان با آنها ساخته شده باشد (اعظم واقفی، 1 / 85؛ گلمبک، I / 361). به پندار اهالی محل، پسر سید حسن واقف این بنا را برای آرامگاه خود بنا کرد، اما چون در عتبات درگذشت، او را در این مکان به خاک نسپردند. بعدها میرسید حسن زینتی نطنزی، از شعرای زمان شاه عباس ثانی و از اعقاب سید واقف، در اینجا به خاک سپرده شد و از آن زمان این گنبد و محلۀ پیرامون آن را میر‌سید نامیدند (اعظم واقفی، همانجا؛ نراقی، 413؛ نک‍ : بهشتیان، 130). ورودی بنا دارای ایوانی با طاق جناغی مشابه آرامگاه سید حسن واقف، اما بلندتر است. در هر ضلع بنا دو طاق‌نما دیده می‌شود؛ طاق‌نماهای پایینی مرتفع‌تر و مسدودند و طاق‌نماهای بالایی دارای ارتفاع کمتر و باز هستند. گنبد دو‌پوشش بنا از خارج دارای کاشیهای فیروزه‌ای با اشکال هندسی است و بر گریو بلند آن، کتیبه‌ای به خط کوفی حاوی نام 12 امام داخل 12 سوسن، بر زمینۀ کاشیهای معرق دیده می‌شود (گلمبک، همانجا؛ اعظم واقفی، 1 / 83-91؛ بهشتیان، 130-131). 

خانقاه یا شربت‌خانه

در منتها‌الیه غربی افوشته، در گوشۀ شمالیِ خانه‌ای در پشت حمام، بنایی قرار دارد که خانقاه سید واقف شمرده می‌شود. اما با استناد به وقف‌نامه، شربت‌خانه نیز نامیده شده است (اعظم واقفی، 1 / 59، 71؛ نراقی، 409؛ گلمبک، I / 359؛ مهران، 316). این ساختمان چهار‌ضلعی گنبددار است، و در 4 گوشۀ آن اتاقهایی در دو طبقه وجود داشته است. تالار مرکزی آن گنبد کوتاهی دارد که زوایای آن با یک سلسله قوس و مقرنسِ گچی پر شده است (اعظم واقفی، 1 / 59-60؛ گلمبک، همانجا). ازارۀ ایوانها و تالار مرکزی تا ارتفاع 20 / 1متری از کف، با کاشیهای شش‌ضلعی ساده، که حاشیۀ باریکی از کاشی معرق با نقوش گل و گیاه دارند، پوشیده بوده که اینک تنها بخشهایی از آن باقی است. تزیینات گچ‌بری و نقاشیهای برجسته از بالای ازاره آغاز می‌شوند و شامل نقوش اسلیمی و گل و بوته‌های رنگی و طلایی‌اند. بر روی ‌یکی از دیوارها، کتیبه‌ای دیده می‌شود که پس ‌از تخریب محل اصلی آن به دست اهالی روستا، قطعات باقی‌مانده توسط متولی وقت نگهداری شده، و هنگام تعمیر بنا بر روی یکی از دیوارها نصب گردیده است (همانجا؛ اعظم واقفی، 1 / 66- 69، نیز 73-74، تصویرها؛ نراقی، همانجا).
آثار تاریخی دیگر افوشته عبارت‌اند از: حمام، سورگاه، قلعه و مسجد باغباد، بقعه و مسجد بابا شیخ علی، مسجد عبدالله خان، مسجد غیاث، مساجد کوچک دیگر، و چندین عصار‌خانه (همو، 1 / 91-94).

مآخذ

اعظم واقفی، سید حسین، میراث فرهنگی نطنز، تهران، 1379 ش؛ بهشتیان، عباس، گنجینۀ آثار ملی، اصفهان، 1343 ش؛ خبرگزاری بین‌المللی تسنیم نیوز (مل‍‌‌ )؛ دایرةالمعارف فارسی؛ مصطفوی، سید محمدتقی، «یک اثر نفیس تاریخی را لنگه‌کفش زنان دهکده حفظ کرد»، اطلاعات ماهانه، 1334 ش، شم‍ 93؛ مهران، محمود، کارنامۀ ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ایران، تهران، 1355 ش؛ نراقی، حسن، آثار تاریخی شهرستانهای کاشان و نطنز، تهران، 1349 ش؛ هنرفر، لطف‌الله، گنجینۀ آثار تاریخی اصفهان، اصفهان، 1344 ش؛ نیز: 

Bronstein, L., «Decorative Woodwork of the Islamic Period», A Survey of Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran, 1967, vol. VI; Godard, A., «Natanz, Les Portes de la Masquée dʿAfushtè», Athār- é Īrān, Haarlem, 1936; Golombek, L. and D. Wilber, The Timurid Architecture of Iran and Turan, Princeton / New Jersey, 1988; Grube, E. J., «Timurid Art», EWA, vol. XIV; Massé, H., «Epigraphy, B. (Persian Inscriptions)», A Survey Persian Art, eds. A. U. Pope and Ph. Ackerman, Tehran etc., 1967, vol. IV; Tasnimnews, http: / / mobile.tasnimnews. com,1393 / 01 / 05 / 320354 (acc. Jul. 2, 2014). 
مریم همایونی افشار