آقاباباخان

آقاباباخان، یکی از مدارس قدیمِ دایر و آباد شیراز که متصل به مسجد وکیل و در جنوب شرقی آن واقع است به گونه‎ای که ضلع باختری آن به دیوار شبستان مسجد چسبیده است. کوچۀ کم‌عرضی در سوی خاور، میان مدرسه و بازار وکیل جای دارد. تنها در ورودی مدرسه در ضلع جنوبی است که در کوچۀ نسبتاً گشاده‎ای باز می‎شود. این مدرسه اصلاً در شمار مجموعۀ بناهای کریمخانی است که با مرگ خان‎زند مانند مسجد وکیل ناتمام ماند. علت نامیدن آن به آقاباباخان این است که ساختمانش توسط آقاباباخانِ بارفروشیِ مازندرانی پایان پذیرفت. حاج میرزا ‎حسن فسایی ضمن رویدادهای 1245ق /  1829م دربارۀ وی می‎نویسد: «آقا باباخان بارفروشی مازندرانی که در بدایت حال در فرّاشخانۀ نوّاب فرمانفرما به منصب نیابت برقرار بود، از بروز شایستگی و لیاقت، او را فراشباشی نمودند. پس برای تربیت و آموزگاری اولاد نواب فرمانفرما به منصب لله‌باشی سرفراز گردید و در این ایام به سرداری مملکت فارس قرین افتخار آمد» (ص 227). فسایی قدیم‌ترین مؤلفی است که از این مدرسه یاد کرده است. وی ضمنِ گفت‎وگو از مدارس قدیم شیراز می‎نویسد: «مدرسۀ آقاباباخان در محلۀ درب شاهزاده در جنب بازار وکیل و مسجد جامع وکیل افتاده. شالوده و بنیان آن از حضرت مغفرت مآب کریم‎خان زند است و مرحوم حاجی محمدحسین خان صدر اعظم اصفهانی شروع در اتمامش فرمود که از شیراز به دارالخلافۀ طهران برفت و مدرسه ناتمام بماند و مرحوم آقا باباخان بارفروشی مازندرانی که در خدمت غفران مآب حضرت حسینعلی‎میرزا فرمانفرمای مملکت فارس تقرّبی داشت و به منصب فراش‎باشی و لله‎باشی سرافراز بود، در حدود سال هزار و دویست و چهل و اند بنای مدرسه را تمام فرمود و مزیجان بوانات را وقف آن نمود» (صص 162، 163). مؤلف دیگر فرصت‎الدولۀ شیرازی است که پس از نقل مطالب فسایی چنین می‎افزاید: «... و جُدرانش را به کاشیهای الوان زینت نموده و بعضی از املاک بوانات را بر آن وقف کرده، تولیت آن اکنون به جناب حاجی هدایت مدرّس است که نام ایشان در بیضا برده شد. مدرسۀ با رونقی است. دورتادور 22 حجره دارد و 4 گوشواره و یک ارسی فوقانی بر سردرِ آن ساخته‎اند. حوضی طولانی در وسطش قرار داده‎اند. جناب شیخ مرتضیٰ بن مرحوم شیخ ابوتراب بن مرحوم ملامحمدعلی محلاتی و جناب سیدسلیمان برازجانی حکیمین متألّهین مدرس آنجا هستند وفّقهما الله تعالی» (ص 494). 
در مآخذی که دیرتر دربارۀ شیراز نوشته شده، چیز تازه‎ای در مورد این مدرسه یاد نشده است. تنها علی‎نقی بهروزی بدین شرح از وضع ساختمان آن یاد کرده است: «وضع کنونی مدرسه چنین است: عقب درب کوتاه آن یک هشتی است بدون کاشیکاری. بالای دالان یک ارسی است که در پیشانی و جرزهای آن کاشیکاری شده و آیات قرآنی در زیر رخ بام و کمرکش و لبۀ آن کتیبه شده است. طرفین ارسی، 2 گوشواره است که بالای آنها 2 مجلس کاشیکاری زیباست. وسط آن یک گلدان پرگل است و 2 طاووس در طرفین گلدان نقش شده است. در حیاط آن که به طول 32 و عرض 25 متر است یک حوض بزرگ با لبۀ سنگی و 4 باغچه است. در سمت شمال به قرینۀ هشتی دالان و ارسی آن، یک طاقنمای بلند و عمیق است که به منزلۀ شبستان آن محسوب می‌شود. پیشانی و جرزها و لبۀ داخلی آن کاشیکاری شده و آیات قرآنی در زیر رخ‌بام و کمرکش آن و لبۀ داخلی، کتیبه شده است. طرفین طاقنما، 2 گوشواره است و بالای آن دو، همان 2 مجلس گلدان و طاووسها تکرار شده است. دور تا دور حیاط 22 اطاق است و اِزارۀ آنها سنگ ساده و پیشانی و جرزها و لچکیهای آنها کاشیکاری شده و آیات قرآنی را با خط ثلث، کتیبه کرده‎اند. در انتهای کتیبۀ شبستان، سالِ 1245ق (= 1829م) و در پایان کتیبۀ حیاط، 1247ق (= 1831م) نوشته شده است. در 1375ق / 1956م از سوی ادارۀ باستانشناسی فارس تعمیراتی در آن صورت گرفته است» (صص 231، 232). 
از جهانگردان خارجی تنها مادام دیولافوا که در دوران فرمانروایی ناصرالدین شاه به شهرهای ایران و از آن میان به شیراز سفر کرده، این مدرسه را دیده و دربارۀ آن نوشته است: «از تمام ابنیۀ وکیل، مدرسه از نظر تزیین جالب‎تر است. این مدرسه در نزدیکی مسجد واقع شده. دیوارهای آن از کاشیهای مربع مینایی مستور گردیده است. هریک از این کاشیها اگر از بنا برداشته شود، به تنهایی یک تابلو قشنگ جداگانه‎ای است و شایستگی آن را دارد که در پهلوی شاهکارهای نقاشی غربی جای گیرد» (ص 412). مدرسۀ آقا باباخان در شمار آثار تاریخی به ثبت رسیده است و نگهداری آن به‌عهدۀ دولت است. 

مآخذ

افسر، کرامت‎الله، بافت قدیمی شیراز، تهران، انجمن آثار ملی، 1353ش، صص 166-167، 245-246؛ امداد، حسن، شیراز در گذشته و حال، شیراز، 1339ش، صص 199-200؛ بهروزی، علی‎نقی، بناهای تاریخی و آثار هنری جلگۀ شیراز، ادارۀ کل فرهنگ و هنر استان، 1354ش، صص 230-232؛ دیولافوا، ژان‎راشل، سفرنامه، ترجمه و نگارش فره‎وشی، تهران، خیام، 1332ش، صص 435-436؛ سامی، علی، شیراز، شیراز، 1347ش، صص 361-383، 384، 385؛ صفایی، ابراهیم، «مدرسۀ خان»، ارمغان، س 43، شم‍ 9 (آذر 1334ش)، صص 385- 388؛ فرصت‎الدوله، محمدنصیر، آثار عجم، بمبئی، 1314ق، صص 430-494؛ فسایی، میرزاحسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، 1313ق، صص 161-163، 296؛ کریمی، بهمن، «مدرسۀ خان در شیراز»، نشریۀ ایران امروز، س 3، شمـ 7، 8 (مهر، آبان 1330ش)، صص 31-32؛ مصطفوی، محمدتقی، اقلیم پارس، تهران، انجمن آثار ملی، 1343ش، صص 61، 62، 245، 246. 

کرامت الله افسر