افضل خان شیرازی

اَفْضَلْ خانِ شیرازی، شكرالله (978-12 رمضان 1048 ق / 1570-7 ژانویۀ 1639 م)، مشهور به افضل خان علاّمی، دیوان‌سالار و وزیر كاردان و با نفوذ ایرانی‌تبار دورۀ جهانگیر شاه (1014-1037 ق) و شاه جهان گوركانی (1037- 1068 ق).
افضل خان در شیراز زاده شد و همانجا رشد یافت و چون پدرش از دیوانیان آن دیار بود، مدتی به جای او در دیوان خراج به كار پرداخت؛ در شیراز بجز پدر نزد تقی‌الدین محمد شیرازی به تحصیل دانش پرداخت (حسنی، 5 / 170؛ نهاوندی، 3 / 27). وی سپس به قزوین رفت و از ملازمان فرهاد خان قرامانلو از سرداران دانش‌پرور دورۀ شاه عباس شد. در 1004ق / 1596م همراه گروهی به ریاست ذوالفقار خان، برادر فرهاد خان قرامانلو، به دستور شاه عباس به دربار عثمانی رفت، اما پس از قتل فرهاد خان در 1007ق ترك خدمت دیوانی كرد و به همدان رفت (همو، 3 / 27- 28؛ نیز نك‍ : اسكندربیك، 2 / 512-513؛ فلسفی، 3 / 159-163). او چند سال در آنجا نزد ابراهیم همدانی (ه‍ م) به كسب علم پرداخت، سپس با اجازۀ استاد رهسپار زیارت عتبات عالیات شد و از آنجا به هندوستان رفت (نهاوندی، 3 / 28).
افضل خان ابتدا در برهانپور دكن به خدمت خان خانان عبدالرحیم درآمد و طی 3 سال توانست به مناصب مهمی دست یابد (همو، 3 / 29؛ كیول رام، 6) و سپس با معرفی همو به دربار جهانگیر راه یافت و در دستگاه شاهزاده خرم (شاه جهان) با مقام «میرعدلی» در سپاه او به خدمت پرداخت. وی پس از ابراز لیاقت در اودیپور، توانست توجه شاهزاده را به خود جلب كند (كامگار، 189-191؛ نهاوندی، 3 / 29-30؛ شاه نواز خان، 1 / 145) و مدتی بعد در 1023 ق / 1614 م از جهانگیرشاه لقب «افضل خان» یافت ( توزك ... ، 155؛ كنبو، 1 / 69) در 1026 ق افضل خان پس از موفقیت در مذاكره با عادل خان كه او را به تأدیۀ غرامتی سنگین وادار ساخت و نیز متعهد گردانید تا ولایاتی را كه تصرف كرده بود، تخلیه نماید ( توزك، 210؛ كنبو، 1 / 84-88)، موقعیت استوارتری یافت.
سالهای آخر حكومت جهانگیر صحنۀ رقابت و درگیری میان پسران و اطرافیان او برای جانشینی بود. نورجهان بیگم همسر قدرتمند و محبوب جهانگیر كه نقش مهمی در این درگیریها داشت، طرفدار داماد خود شاهزاده شهریار بود و جهانگیر را برضد شاه جهان تحریك می‌كرد (عبدالرشید، 187-188؛ كامگار، 358-361). بدین سبب، جهانگیر در 1031 ق / 1622 م افضل خان را كه به نمایندگی از سوی شاه جهان برای اظهار فرمان‌برداری آمده بود، نپذیرفت ( توزك، 396-397؛ كامگار، 361؛ كنبو، 1 / 140). در این زمان، گروهی از یاران شاه جهان از گرد او پراكنده شدند، از جمله میرزا محمد فرزند افضل خان كه هنگام فرار از اردوی شاه جهان توسط اطرافیان او كشته شد ( توزك، 432-433؛ شاه نوازخان، 1 / 147- 148؛ كامگار، 387- 388). به نوشتۀ كیول رام (همانجا) و شاه نوازخان (1 / 148)، افضل خان پس از آگاهی از مرگ فرزند خود به دربار جهانگیر پیوست. او در 1035 ق / 1626 م به مقام میر (یا خان) سامانی رسید و سپس وكیل دیوان شاهزاده شهریار شد (هادی، 498؛ كنبو، 1 / 175؛ شاه نوازخان، 1 / 148- 149). با اینهمه، به نوشتۀ كنبو (1 / 428) و شاه نوازخان (همانجا)، افضل خان پنهانی از شاه جهان حمایت می‌كرد و بدین سبب، پس از به سلطنت رسیدن وی لطف فراوان دید.
در 1037 ق / 1628 م در ابتدای حكومت شاه جهان، افضل خان مقامی بالاتر یافت و پس از بركناری ارادت خان، به وزارت رسید و منصب چهار هزاری و پنج هزاری و سرانجام هفت هزاری یافت (كنبو، 1 / 275، 3 / 297؛ لاهوری، 1 / 176-177). او به سبب تجربه‌ای طولانی در مذاكرات سیاسی، وظیفۀ ارتباط با نمایندگان كشورهای دیگر را نیز بر عهده داشت (كنبو، 1 / 355-356، 2 / 241؛ لاهوری، 1 / 339-340، 365، 2 / 91). و در همین منصبها بود تا در 1048 ق به سبب پیری از وزارت كناره گرفت و چندی بعد در 12 رمضان همان سال (لاهوری، 2 / 131-132) در لاهور درگذشت و در مقبره‌ای كه در آگره، كنار رود جمنا برای خود ساخته بود، به خاك سپرده شد (محمد لطیف، 189-190).
در دورۀ جهانگیر و شاه جهان گروهی از ایرانیان به بهانه‌های گوناگون از ایران به هند مهاجرت كردند و عده‌ای به وزارت و امارت رسیدند كه از آن میان باید به اعتمادالدولۀ تهرانی (ه‍ م)، آصف خان (ه‍ م)، ارادت خان و افضل خان اشاره كرد كه نفوذشان در دربار هند موجب گسترش فرهنگ ایرانی در این دیار شد.
افضل خان در حساب، هندسه، هیأت و ادب تبحر داشت (شاه نوازخان، 1 / 145؛ لاهوری، 1 / 282-287، 478-486؛ ریاض الاسلام، I / 237-238, 249-250, 254-255) و از حامیان شعرای پارسی‌گوی دربار هند بود و برخی از شاعران و نویسندگان را به دربار گوركانیان جلب كرد، ازجمله چندربهان، متخلص به برهمن مؤلف تذكرۀ چهارچمن كه چمنی را به احوال و كارهای افضل خان اختصاص داده است (كنبو، 3 / 336-337، 343-344؛ آفتاب اصغر، 382).
افضل خان پس از كشته شدن پسرش چون فرزند دیگری نداشت، برادرزاده‌اش عنایت‌الله، ملقب به عاقل خان را به فرزند خواندگی پذیرفت. عبدالحق، ملقب به امانت خان برادر هنرمند افضل خان از خوشنویسان برجستۀ این دوره است كه خطاطی گنبد تاج محل از شاهكارهای اوست (شاه نوازخان، 1 / 151؛ كنبو، 2 / 222، 250).

مآخذ

آفتاب اصغر، تاریخ‌نویسی فارسی در هند و پاكستان، لاهور، 1364 ش؛ اسكندر بیك منشی، عالم‌آرای عباسی، به كوشش ایرج افشار، تهران، 1350 ش؛ توزك جهانگیری، به كوشش محمدهاشم، تهران، 1359 ش؛ حسنی، عبدالحی، نزهةالخواطر، به كوشش شرف‌الدین احمد، حیدرآباد دكن، 1399 ق / 1979 م؛ شاه نوازخان، مآثر الامراء، به كوشش عبدالرحیم، كلكته، 1888 م؛ فلسفی، نصرالله، زندگانی شاه عباس اول، تهران، 1345 ش؛ كامگار حسینی، مآثر جهانگیری، به كوشش عذرا علوی، علیگره، 1978 م؛ كنبو، محمدصالح، شاه جهان‌نامه، به كوشش غلام یزدانی و وحید قریشی، لاهور، 1967 م؛ كیول رام، تذكرة الامراء، به كوشش معین الحق و انصار زاهدخان، كراچی، 1986 م؛ لاهوری، عبدالحمید، باد شاهنامه، به كوشش كبیرالدین احمد و عبدالرحیم، كلكته، 1868 م؛ نهاوندی، عبدالباقی، مآثر رحیمی، به كوشش محمد هدایت حسین، كلكته، 1931 م؛ هادی، محمد، «ضمیمۀ جهانگیر نامه» (نك‍ : هم‍ ، توزك جهانگیری)؛ نیز:

Abdur Rashid, «Jahāngīr», The Mughul Empire, Bombay, 1984; Muhammad Latif, Agra, Calcutta, 1896; Riazul Islam, A Calendar of Documents of Indo-Persian Relations, Karachi, 1979.
مجید سمیعی