افشارطوس

افشار‌طوس \afšār tūs\، محمود (سرلشکر) (1285- 1332 ش / 1906-1953 م)، فرماندار نظامی تهران و رئیس کل شهربانی در حکومت دکتر محمد مصدق (1331-1332 ش).
وی در تهران متولد، و پس از اتمام دانشکدۀ افسری در 1308 ش (عاقلی، 1 / 154) با درجۀ ستوان دومی، در پادگان باغشاه تهران به خدمت مشغول شد (نک‍ : سیف‌زاده، 22). در 1313 ش به ادارۀ املاک سلطنتی در شمال کشور انتقال یافت (عاقلی، همانجا) و طی 7 سال خدمت در این اداره، با رویه‌ای خشن به انجام وظیفه پرداخت (همانجا). در شهریور 1320 به تهران بازگشت (سیف‌زاده، همانجا) و در 1323 ش به فرماندهی پادگان اصفهان منصوب شد و در آن شهر به مبارزه با نیروهای چپ‌گرا پرداخت. در همان سال به تهران منتقل، و به مأموریتهایی در همدان و کرمانشاه فرستاده شد. در 1324 ش به رکن سوم ستاد ارتش انتقال یافت و چندی بعد ریاست ادارۀ دروس دانشکدۀ افسری به او واگذار گردید (همانجا). در 1330 ش درجۀ سرتیپی گرفت (عاقلی، همانجا) و در اواخر همان سال همراه با گروهی از افسران، سازمان افسران ناسیونالیست (ه‍ م، بعدها: سازمان گروه ملی) را تشکیل داد و نقشی محوری در آن سازمان ایفا کرد (نک‍ : کاتوزیان، 248). ازجمله هدفهای این سازمان، انتزاع فرماندهی نیروهای مسلح کشور از شاه و ایجاد تغییراتی بنیادی در ارتش بود (نجاتی، 1 / 54).
افشار‌طوس در اوایل 1331 ش به فرمانداری نظامی تهران منصوب گردید (عاقلی، همانجا) و در این سِمت بود که در حوادث 30 تیر 1331 مانع از درگیری نیروهای نظامی با مردم شد (مصور رحمانی، 114- 119). پس‌از انتصاب به ریاست کل شهربانی در 30 بهمن 1331 ش (همان، 125) در درگیری 9 اسفند همان سال، به دکتر مصدق (نک‍ : اسناد ... ، 2 / 960) در مقابله با مخالفانش کمک مؤثری کرد (سفری، 746). طی هفته‌های بعد، بر اثر انتقادات افشارطوس به انتصاب رئیس ستاد ارتش (مصور رحمانی، 128-131) و سپس بروز اختلافات شدید در سازمان افسران ناسیونالیست، فعالیت آن سازمان متوقف شد (نجاتی، 1 / 58). افشارطوس در پی این رویدادها در 31 فروردین 1332، ظاهراً بـا توطئۀ شماری از افسران بازنشستۀ ارتش، ربـوده (نک‍ : سررشته، 37- 38، 41)، و چند روز بعد جسد او در غار تِلَوْ، در منطقۀ لواسانات، کشف شد (آبادیان، 165). پس از ربوده‌شدن او، لایحۀ قانونی برای معافیت مجازات معرفی‌‌کنندگان محل اختفای او به تصویب رسید (نک‍ : روزنامه ... ، 10)، به پروندۀ متهمان به قتل به سرعت رسیدگی شد (سررشته، 37-40)، و افشارطوس به درجۀ سرلشکری ارتقا یافت (بهزادی، 2 / 437). دادگاه متهمان قتل افشار طوس بر اثر کودتای 28 مرداد 1332 به تعویق افتاد و در آبان همان سال تشکیل شد (همانجا). بر اساس رأی دادگاه متهمان به قتل او تبرئه شدند (ترکمان، 189- 195، 214).
افشارطوس افسری تربیت‌یافته در مکتب نظامی دورۀ رضاشاه، و ویژگیهای نظامی‌اش شبیه دیگر افسران آن دوره بود، اما در سالهای پایانی عمر با دکتر مصدق و جنبش ملی همراه شد و تغییراتی را در ارتش به اجرا گذارد که هم اختلافات عمیقی در میان افسران به بار آورد و هم ‌جان خود را بر سر روشی گذاشت که برگزیده بود. او پس از جدایی از همسر اولش، با یکی از خویشاوندان دکتر مصدق ازدواج کرده بود. 

مآخذ

آبادیان، حسین، زندگی‌نامۀ سیاسی دکتر مظفر بقایی، تهران، 1337 ش؛ اسناد روابط خارجی آمریکا دربارۀ نهضت ملی شدن نفت ایران، ترجمۀ عبدالرضا (هوشنگ) مهدوی و اصغر اندرودی، تهران، 1377 ش؛ بهزادی، علی، شبه خاطرات، تهران، 1377 ش؛ ترکمان، محمد، اسنادی پیرامون توطئۀ‌ ربودن و قتل سرلشگر افشار طوس، تهران، 1363 ش؛ روزنامۀ اطلاعات، 5 اردیبهشت 1332 ش، شم‍ 077‘8؛ سررشته، حسینقلی، خاطرات من، تهران، 1367 ش؛ سفری، محمدعلی، قلم و سیاست، تهران، 1371 ش؛ سیف‌زاده، حمید، حافظۀ تاریخ: افشار طوس که بود و چگونه کشته شد، تهران، 1373 ش؛ عاقلی، باقر، شرح حال رجال سیاسی و نظامی معاصر ایران، تهران، 1380 ش؛ کاتوزیان، محمدعلی، مصدق و نبرد قدرت، ترجمۀ احمد تدین، تهران، 1371 ش؛ مصور رحمانی، غلام‌رضا، خاطرات سیاسی، تهران، 1364 ش؛ نجاتی، غلام‌رضا، تاریخ سیاسی بیست و پنج سالۀ ایران، تهران، 1371 ش.

مسعود کوهستانی‌نژاد