افسوس

اَفْسوس، میرشیر علی دهلوی (د 1224 ق / 1809 م)، شاعر و مترجم شبه‌قاره، فرزند سید علی مظفرخان (مظفر علی خان، نك‍ : فائق، 2) كه نسبش به امام جعفر صادق (ع) می‌رسد. اجداد وی از خواف خراسان بودند، اما یكی از نیاكانش به نام سید بدرالدین برادر سید عالم‌الدین حاجی خان، به هندوستان كوچ كرد و در شهر نارنول، در حوالی اگره، مقیم شد (فائق، 1؛ قادری، 103؛ سكسینه، 8). پدرش در دورۀ سلطنت محمدشاه گوركانی (حك‍ 1131-1152 ق / 1719- 1739 م) از نارنول به دهلی رفت و به زمرۀ مقربان نواب عمدةالملك، امیرخان، متخلص به انجام (مق‍ 1747 م) درآمد (قادری، فائق، سكسینه، همانجاها).
بنابر تحقیق فائق، افسوس در1160 ق / 1747 م در شاه جهان‌آباد (دهلی نو) متولد شد (ص 4- 18) و در همانجا تعلیمات اولیه را فرا گرفت. پدرش پس از قتل عمدةالملك به بنگال رفت و در شهر عظیم‌آباد (پتنا) به داروغگی توپ‌خانۀ نواب میرقاسم خان گماشته شد (شیفته، 49؛ خویشگی، 67؛ صبا، 64؛ قادری، سكسینه، همانجاها) و سپس چندی به ملازمان نواب جعفر علی خان، فرزند میرقاسم خان پیوست (قادری، سكسینه، همانجاها). فائق به نقل از خود شاعر می‌نویسد: 11 ساله بود كه به همراه پدر به بنگال رفت و از همان ایام كه هنوز سرگرم خواندن گلستان سعدی بود، به سرودن شعر به زبان اردو پرداخت (ص 18)، اما معلوم نیست كه از چه زمانی به سرودن شعر فارسی روی آورده است.
افسوس در 1177 ق / 1763 م رهسپار لكهنو شد و در آنجا اقامت گزید. و در 1188 ق / 1774 م به دستگاه نواب سالار جنگ پیوست و تا 1199 ق / 1785 م در ملازمت وی بود (سكسینه، 8؛ فائق، 7، 21). چندی بعد، از جانب میرزا جهان دارشاه، فرزند بزرگ و ولیعهد شاه عالم ــ كه از دهلی به لكهنو آمده بود ــ به شاعری دربار منصوب شد، اما پس از مرگ این شاهزاده (1202 ق / 1788 م)، افسوس از شاعری دست كشید (فائق، 22- 28؛ قادری، سكسینه، همانجاها). وی چندی نیز در حمایت نواب سرفراز الدوله به تدریس پرداخت و در همان زمان از حكیم آقا محمدباقر طب آموخت (فائق، 25- 28).
افسوس در 1215 ق / 1800 م، به خدمت سرهنگ اسكات، نمایندۀ بریتانیا در لكهنو، درآمد و با عنوان مترجم و منشی مدرسۀ فورت ویلیام در كلكته استخدام شد (همو، 29-30؛ شیفته، صبا، قادری، همانجاها). وی پس از مدتی به ریاست گروه مؤلفان و مترجمان آن مدرسه برگزیده شد و سرانجام در 1224 ق / 1809م درگذشت (فائق، 33، 38؛ سكسینه، قادری، همانجاها).

آثار

1. آرایش محفل، ترجمۀ بخشی از خلاصة التواریخ تألیف سبحان رای بتالوی است كه در 1220 ق / 1805 م در كلكته انجام یافته است. اصل كتاب حاوی تاریخ هندوستان از روزگار قدیم هنود تا 1107 ق است. افسوس در این اثر تنها به ترجمۀ لفظی خلاصة التواریخ بسنده نكرده، بلكه هرجا مناسب دیده مطالبی نیز بر آن افزوده است (نك‍ : ص 6). آرایش محفل در میان آثار افسوس جایگاه والایی دارد. اولین بار این كتاب در 1223 ق / 1808 م در كلكته به چاپ رسید، اما منقح‌ترین چاپ آن به كوشش كلب علی خان فائق در 1963 م در لاهور نشر یافته است.
2. باغ اردو، ترجمۀ گلستان سعدی به زبان اردوست كه افسوس آن را در 1801 م در كلكته به پایان برده است. این ترجمه نخستین بار در آوریل 1802 م در كلكته به چاپ رسید و پس از آن نیز مكرر چاپ شده است. چاپ تحقیقی آن به كوشش كلب علی خان فائق در 1963 م در لاهور به عمل آمده است.
3. دیوان افسوس. وی دیوان اشعار اردوی خویش را در سالهای 1189- 1199 ق تدوین كرد و دیباچه‌ای متضمن شرح حال خود به زبان فارسی بر آن افزود و نسخه‌ای از آن را به مدرسۀ فورت ویلیام تقدیم كرد كه اكنون به كتابخانۀ انجمن آسیایی بنگال در كلكته منتقل شده است. نسخه‌های دیگری از آن در كتابخانۀ دیوان هند لندن و كتابخانۀ شاهان اَوَدْه در لكهنو نگهداری می‌شود (حبیب الرحمان، 89-90؛ نوشاهی، 187- 188؛ اشپرنگر، I / 596؛ بلومهارت، 82).
وی همچنین زمانی كه در كلكته به سر می‌برد، به تصحیح كلیات اردوی میرزا رفیع سودا پرداخت، اما از آنجا كه جز یك نسخۀ مغلوط در اختیار نداشت، به گفتۀ خود او در آرایش محفل (ص 3) نسخه‌ای منقح و دلخواه فراهم نشد. افزون بر اینها، افسوس در مدتی كه در گروه تألیف و ترجمۀ مدرسۀ فورت ویلیام مأمور ویرایش ترجمه‌های اردو بود، این كتابها را نیز ویراستاری كرد: ترجمۀ بهار دانش از میرزا جان طپش، مذهب عشق از نهال چند لاهوری، نثر بی‌نظیر از میربهادر علی حسینی و نقلیات لقمان از گروهی از مؤلفان (فائق 35). صبا نمونه‌هایی از اشعار فارسی او را نقل كرده است (ص 64).

مآخذ

افسوس، میرشیرعلی، آرایش محفل، به كوشش كلب علی خان فائق، لاهور، 1963 م؛ حبیب‌الرحمان، حكیم، ثلاثۀ غساله، ترجمه و تعلیقات عارف نوشاهی، اسلام‌آباد، 1989 م؛ خویشگی، نصرالله خان، گلشن همیشه بهار، به كوشش اسلم فرخی، كراچی، 1967 م؛ سكسینه، رام بابو، تاریخ ادب اردو، ترجمۀ محمد عسكری، لاهور، سردار محمود خان؛ شیفته، محمد مصطفی خان، تذكرۀ گلشن بی‌خار، به كوشش كلب علی خان فائق، لاهور، 1973 م؛ صبا، محمد مظفر حسین، تذكرۀ روز روشن، به كوشش محمدحسین ركن‌زادۀ آدمیت، تهران، 1343 ش؛ فائق، كلب علی خان، مقدمه بر آرایش محفل (نك‍ : هم‍ ، افسوس)؛ قادری، حامدحسن، داستان تـاریخ اردو، آگره، 1941 م؛ نوشاهی، عارف، تعلیقات بر ثلاثۀ غساله (نك‍ : هم‍ ، حبیب الرحمان)؛ نیز:

Blumhardt, J. F., Catalogue of the Hindustani Manuscripts in the Library of the India Office, London, 1926; Sprenger, A., A Catalogue of the Arabic, Persian and Hindustany Manuscripts of the Libraries of the King of Oudh, Osnabrück, 1979.
عارف نوشاهی ـ غلامعلی آریا