افسنتین

افسنتین \afsantīn\، نام عمومی گونه‌هایی از سردۀ دِرمَنه (یوشَن، ترخ) از تیرۀ آفتاب‌گردان. 3 گونه از این سرده به‌ترتیب با نامهای افسنتین بزرگ، افسنتین دریایی و افسنتین کوچک معروف هستند که از این میان، افسنتین بزرگ، یا به‌طور مطلق افسنتین، ازلحاظ کاربرد دارویی مشهورتر و مهم‌تر است. 
افسنتین بزرگ گیاهی است پایا، چندساله، سفیدفام، بسیار معطر با ساقه‌های متعدد، ایستاده، متمایل به سفید، زاویه‌دار، به ارتفاع 40 تا 60 سانتی‌متر و حتى بیشتر، منتهی به گل‌آذین پانیکولی وسیع، بلند و برگ‌دار. برگهای آن در سطح زیرین پوشیده از کرک‌تارهای سفید، و در سطح رویی مایل به سبزند. گلهایش زردرنگ، مجتمع در کپه‌های کوچک به قطر 3-4 میلی‌متر، تخم‌مرغی، پهن، دراز، بدون دُم‌گل یا دارای دُم‌گل مختصر و برگشته‌اند. موسم گل تیر و مرداد است. این گیاه به‌حالت خودرو و به‌صورت بوته‌های پرپشت در اراضی بایر و کنار جاده‌های غالب نواحی فرانسه، دامنه‌های آلپ و پیرنۀ سویس، بلژیک و اروپای مرکزی، و همچنین در آفریقای شمالی و در آسیا، مانند ایران و سیبریه، می‌روید. انتشار جغرافیایی آن در ایران مربوط به شمال، شرق و شمال غربی (آذربایجان) است (نک‍ : زرگری، 5 / 262-264؛ مظفریان، 56). 

 شلیمر، انتشار فراوان افسنتین کبیر (بزرگ) در ایران را در طالش در ارتفاعات کوه آقولر، و در گیلان بین رودبار و لاکه گزارش می‌دهد و علاوه بر آن، معتقد است مصرف این گیاه را به‌عنوان داروی مؤثر ضد کرم روده و معده در ایران، دکتر کورماک، طبیب مخصوص عباس میرزا (ولیعهد)، آغاز کرد (میرحیدر، 5 / 24). در متون کهن آورده شده است که طبیعت افسنتین گرم و خشک است. بنابراین، برای درمان دردهای مزمن چشم، سردی معده، رفع صفرا از معده، تقویت بدن، بهبود رنگ پوست، ورم تیرۀ پشت، گزیدگی عقرب، تقویت معده و جگر، تبهای کهنه، بواسیر و شقاق مقعد مفید است؛ اما برای معدۀ گرم مضر است (حاجی‌زین، 38). نیز آمده است که طعم آن تلخی دارد و چون در دست مالیده شود، بوی «صبر» از آن بیرون می‌آید (نک‍ : همانجا؛ کاسانی، 75). همچنین به نظر دیوسکورید این گیاه دارای ویژگیهای سودمند بسیاری است، ازجمله آنکه قابض و پاک‌کنندۀ مواد زائد تلخ انباشته‌شده در معده است و خاصیت گرم‌کننده دارد. اگر افسنتین را با انیسون و کمافیطوس یا سنبل یا ساسالیوس بیاشامند، نفخ و درد معده و شکم را برطرف خواهد نمود. چنانچه مایع حاصل از پختن آن و یا آب آن را به مدت 10 روز بیاشامند، یرقان را شفا خواهد داد، و برای رفع بی‌اشتهایی مفید واقع خواهد شد. چنانچه آن را همراه با سرکه بیاشامند، برای خفگی ناشی از قارچ سودمند خواهد بود. اگر افسنتین را به‌تنهایی یا با عسل بیاشامند و یا آن را با عدس بپزند و اندک‌اندک میل نمایند، همان اثر را خواهد داشت. جالینوس نیز در مقالۀ ششم به ویژگیهای گرمی، قابض‌بودن و پاک‌کنندگی معدۀ افسنتین اشاره می‌کند. این خصوصیات کمابیش مورد تأیید بدیغورس، روفس، اریباسیوس و بولس قرار گرفته است. ابوجریح الراهب ضمن اشاره به گرم و خشک بودن افسنتین و کمک آن به گشایش گرفتگیها، به خاصیت مسهل‌بودن، و فایدۀ آن در برطرف‌کردن ورمهای معده و کبد اشاره می‌کند (رازی، ذیل «افسنتین»). تحقیقات اخیر، در تأیید اثر افسنتین بر کبد، به اثرات درمانی افسنتین بر سمّ ناشی از استامینوفن و تتراکلرید کلسیم در کبد اشاره می‌کند (گیلانی، 309-315). 
در پژوهشهای جدید نیز، خاصیت ضد کرم افسنتین تأیید شده است (شیاسون، 167-171). علاوه بر آن، به خاصیت آنتی‌اکسیدانی عصاره‌های افسنتین برای جاروب‌کردن رادیکالهای آزاد پی برده شده است (کانادانویچ ـ برونه، 265-272). 

مآخذ

حاجی ‌زین عطار، علی، اختیارات بدیعی (قسمت مفردات)، به کوشش محمدتقی میر، تهران، 1371 ش؛ رازی، محمد بن زکریا، الحاوی، ترجمۀ سلیمان افشاری‌پور، تهران، 1384 ش؛ زرگری، علی، گیاهان دارویی، تهران، 1370 ش؛ کاسانی، ابوبکر، ترجمه [و تحریر] کهن فارسی الصیدنۀ بیرونی، به کوشش منوچهر ستوده و ایرج افشار، تهران، 1358 ش؛ مظفریان، ولی‌الله، شناخت گیاهان دارویی و معطر ایران، تهران، 1391 ش؛ میرحیدر، حسین، معارف گیاهی، تهران، 1373 ش؛ نیز: 

Chiasson, H. et al., «Acaricidal Properties of Artemisia absinthium and Tanacetum vulgare (Asteraceae) Essential Oils Obtained by Three Methods of Extraction», Journal of Economic Entomology, 2001, vol. XCIV, no. 1; Canadanovic-Brunet, J. M. et al., «Free-Radical Scavenging Activity of Wormwood (Artemisia Absinthium L.) Extracts», Journal of the Science of Food and Agriculture, 2005, vol. LXXXV, no. 2; Gilani, A. H. and Kh. Janbaz, «Preventive and Curative Effects of Artemisia absinthium on Acetaminophen and CCI4 induced Hepatotoxicity», General Pharmacology: The Vascular System, 1995, vol. XXVI, no. 2; Mozaffarian, V., A Dictionary of Iranian Plant Names, Tehran, 1996. 
گل‌اندام شریفی