افزون

افزون \afzūn\، صفت خدا به معنی افزونی‌بخش، دارندۀ نیروی جادویی، و لقب شاهان دورۀ ساسانی و حکمرانان محلی تا پایان سدۀ 1 ق. اگرچه در زندِ اوستا این عنوان به‌صورت افزونیگ / ابزونیگ در ترجمۀ سپنته بسیار به کار رفته («یسنا ... »، 13)، درست نمی‌دانیم که از چه تاریخی صفت اوستایی سپنته به افزونیگ ترجمه شده است. این عنوان نخستین بار روی سکه‌های قباد اول (سل‍ 488- 496 و 498 م یا 499-531 م) دیده شده، و این درست هنگامی است که حک صفات و القاب شاه روی سکه‌های ساسانی تحول یافته است (گوبل، جدول XV). این واژه که در بسیاری از متون فارسی میانۀ زردشتی به‌عنوان صفت برای خدا (هرمزد) به کار رفته است (بهار، واژه‌نامۀ بندهش، 17، واژه‌نامۀ گزیده‌ها ... ، 95)، معمولاً به افزونی بخشنده، و با تساهل به مقدس ترجمه می‌شود. آنچه موجب مطرح‌شدن دو صفت «افزون» و «افزود» گردیده، کاربرد آن به‌عنوان لقب شاه است و رواج آن در سکه‌های شاهان ساسانی از قباد اول به بعد، و سرانجام روی سکه‌های فرخزاد، جانشین یزدگرد سوم (حصوری، 65)، و نیز سکه‌های مشهور به عرب ـ ساسانی (گاوبه، 84) شاهان طبرستان و شاهان محلی، حکام و عاملان سدۀ 1 ق است (حصوری، 65، 89-92). 
این صفت اگرچه نخستین بار به شکل «افزون / ابزون» و تنها به‌کار رفته است، اما از زمان خسرو پرویز (سل‍ 590- 628 م) همراه خوَرّه به شکل «خوَرّه افزود» پایدار گشت (گوبل، همانجا). سپس این صفت بیشتر به همین صورت، و گاه تنها به شکل افزون روی سکه‌ها دیده می‌شود، اما در سکه‌های اواخر دورۀ ساسانی و نیز سکه‌های طبرستان، به شکل «افزوده» وجود دارد. همۀ عمّال بنی‌امیه، شاهان یا حکمرانان محلی تا زمانی که سکۀ ایرانی الگوی ساسانی داشت، به‌جز چند استثنا، این صفت را به کار برده‌اند (گاوبه، همانجا). کاربرد این صفت روی سکه‌هایی که نام شاه یا عامل ندارند، نیز چشمگیر است (حصوری، 111، 133 بب‍‌ ). نام و صفت «المقتدر» در دورۀ عباسی نیز ترجمۀ افزون و افزود، و تقلید از القاب شاهان ساسانی است (همو، 112). 

مآخذ

بهار، مهرداد، واژه‌نامۀ بندهش، تهران، 1345 ش؛ همو، واژه‌نامۀ گزیده‌های زاد اسپرم، تهران، 1351 ش؛ حصوری، علی، آخرین شاه، تهران، 1371 ش؛ نیز: 

Gaube, H., Arabosasanidische Numismatik, Braunschweig, 1973; Göbl, R., Sasanian Numismatics, Braunschweig, 1971; Hassuri, A., «On the Epithet of the Abbasid Caliphs», Der Islam, Berlin, 1982, vol. LIX; Pahlavi Yasna and Visperad, ed. E. B. N. Dhabhar, Bombay, 1949. 
علی حصوری