آفرین

آفرین \āfarīn\، تخلص دو شاعر و سخنور پارسی‌گوی. 

1. آفرین اصفهانی (د 1125 ق / 1713 م)

نامش میر زین‌العابدین، و موطنش اصفهان بود (آذر بیگدلی، 376؛ مدرس، 3 / 20؛ صبا، 11). منابع موجود از زندگی وی اطلاعات کافی به دست نمی‌دهند، جز اینکه او را ازجملۀ شاعران متـأخر اصفهانی معرفی می‌کنند (نک‍ : مدرس، همانجا؛ ملی، 3 / 320). آفرین از معاصران و مصاحبان ولی محمد خان، عموی لطفعلی خان آذر بیگدلی و صاحب آتشکده، بود (آذر بیگدلی، صبا، همانجاها). وی دارای طبعی نیکو بود و در سرودن غزل تبحر داشت (محمودمیرزا، 145). دیوان این شاعر، شامل 5 هزار بیت، هنگام حملۀ افغانها به اصفهان از میان رفت و تنها اشعاری پراکنده از وی باقی مانده است (نک‍ : سامی، 1 / 245؛ هدایت، 2 / 165؛ صبا، محمودمیرزا، مدرس، همانجاها). 

مآخذ

آذر بیگدلی، لطفعلی، آتشکده، به کوشش جعفر شهیدی، تهران، 1337 ش؛ سامی، شمس‌الدین، قاموس الاعلام، استانبول، 1306 ق / 1889 م؛ صبا، محمد مظفرحسین، تذکرۀ روز روشن، به کوشش محمدحسین رکن‌زاده آدمیت، تهران، 1343 ش؛ محمود میرزا قاجار، سفینة المحمود، به کوشش عبدالرسول خیام‌پور، تبریز، 1346 ش؛ مدرس، محمدعلی، ریحانة الادب، تهران، 1335 ش؛ ملی، خطی؛ هدایت، رضاقلی، مجمع الفصحا، به کوشش مظاهر مصفا، تهران، 1339 ش. 

پوران راکی

2. آفرین لاهوری (د 1154 ق / 1741 م

شاه فقیرالله، از شاعران پارسی‌گوی سبک هندی شبه‌قاره. اصلش از قبیلۀ جویه از قوم گوجر، در لاهور بود و در محلۀ بخارایی آن شهر سکونت داشت (حاکم، 18؛ آزاد، 28؛ آرزو، 43). به تصریح پاره‌ای از منـابع، او عمر طولانی داشت و روزگار اورنگ‌زیب (سل‍ 1068- 1118 ق / 1658-1706 م) و پسرش بهادرشاه (سل‍ 1118-1124 ق / 1706-1712 م) را درک کرد و مورد احترام امیران لاهور، به‌ویژه سیف‌الدوله عبدالصمد خان بهادر و پسرش زکریا خان بهادر بود (حاکم، همانجا؛ ابراهیم خان، 11؛ عظیم‌آبادی، 147؛ هادی، 39؛ نیز نک‍ : منزوی، 8 / 1093-1094). در کودکی به همراه پدرش از محضر استادانی چون ناصرعلی سرهندی، شاعر نامور شبه‌قاره، بهره برد (نک‍ : حاکم، 19؛ عبدالغنی، 51). در 20‌سالگی با حاجی فریدون، متخلص به «سابق»، از شاگردان صائب که به تازگی از ایران به هند رفته بود، ملاقاتی داشت (حاکم، 18). او که در شمار شاعران پارسی‌گوی در شبه‌قاره بود، با شاعران و سخن‌شناسان آن روزگار معاشرت و مصاحبت داشت که از آن جمله می‌توان به علی خان آرزو، آزاد بلگرامی، واله داغستانی، خوشگو، میر محمد فائق، میر محمد رایج و خواجه عبدالله سامی اشاره کرد (آرزو، همانجا؛ آزاد، 28- 29؛ واله، 309-310؛ خوشگو، 239- 240؛ نیز نک‍ : حاکم، 19، 21-22؛ احمد، 502). 
آفرین لاهوری شاگردان زیادی داشت (آرزو، همانجا). حاکم لاهوری، صاحب تذکرۀ مردم دیده، یکی از شاگردان وی بود که به گفتۀ خودش نزد آفرین قصاید عرفی را آموخت (ص 22)؛ او دربارۀ آفرین چنین می‌گوید: «با آنکه در علوم عربیه فارغ‌التحصیل بود، به شعر و شاعری میل تمامی داشت؛ در کتاب‌دانی ماهر و بی‌نظیر، و در افادۀ مثنوی معنوی یگانه و بی‌همتا بود» (ص 20). آفرین در حدود 80سالگی در لاهور درگذشت (همو، 22). 
صفا (5(2) / 1404) او را از شاعران توانا و چیره‌دست شبه‌قاره می‌داند، که هم در زبان‌آوری و هم در خیال‌بندی و مضمون‌آفرینی مهارت بسیار داشت (نیز نک‍ : عبدالغنی، 51-52). واله داغستانی (همانجا) با وجود آنکه از آفرین لاهوری با اعجاب و تحسین یاد می‌کند، اعتقاد دارد کلام او گاه از نظر فصاحت و بلاغت لغزشهایی یافته است (نیز نک‍ : صفا، همانجا). او با انواع قالبهای شعری آشنا بود، در سرودن شعر، شیوۀ ناصرعلی سرهندی و صائب تبریزی را می‌ستود و از آنها پیروی می‌کرد، و غزلیاتش افزون بر تنوع و تازگی، دارای مضامین اخلاقی و صوفیانه نیز بود (حاکم، 18؛ صفا، 5(2) / 1403؛ عبدالغنی، همانجا). 

آثـار

آفرین لاهوری دارای آثار متنوعی است، ازجمله: 1. دیوان اشعار، مشتمل بر قصاید، غزلیات و انواع شعر ازجمله مخمسات. این اثر در 1967 م، به کوشش غلام ربانی عزیز در دو مجلد چاپ شده است؛ 2. ابجد فکر، مثنوی عرفانی‌ای که در آغاز آن اورنگ‌زیب را ستایش کرده است؛ 3. مثنوی انبان معرفت؛ 4. مثنوی ناز و نیاز؛ 5. مثنوی بزمیِ هیر و رانجها (راز و نیاز یا ناز و نیاز)، مشتمل بر داستانها و افسانه‌های هندی که در 1143 ق / 1730 م، به نام فرخ‌سیر در 132‘2 بیت سروده شده است؛ 6. مثنوی مهتاب و کتان (عبدالغنی، 51؛ منزوی، 8 / 1092- 1098؛ ربانی عزیز، «ب» ـ «د»). 

مآخذ

ابراهیم خان خلیل، علی، صحف ابراهیم، به کوشش عابدرضا بیدار، پتنه، 1978 م؛ احمد، ظهورالدین، پاکستان می‍ﮟ فارسی ادب، لاهور، 1977 م؛ آرزو، علی خان، مجمع النفایس، به کوشش هاشم محدث، تهران، 1384 ش؛ آزاد بلگرامی، میر غلامعلی، خزانۀ عامره، کانپور، 1871 م؛ آفرین لاهوری، کلیات، به کوشش غلام ربانی عزیز، لاهور، 1967 م؛ حاکم لاهوری، عبدالحکیم، تذکرۀ مردم دیده، به کوشش سید عبدالله، لاهور، 1339 ش / 1961 م؛ خوشگو، بندر ابن داس، سفینۀ خوشگو، به کوشش محمد عطاء‌الرحمان، پتنه، 1378 ق / 1959 م؛ ربانی عزیز، غلام، مقدمه بر کلیات آفرین لاهوری (هم‍‌ )؛ صفا، ذبیح‌الله، تاریخ ادبیات در ایران، تهران، 1378 ش؛ عبدالغنی، «شعرای فارسی»، تاریخ ادبیات مسلمانان پاکستان و هند، لاهور، 1972 م، ج 5(3)؛ عظیم‌آبادی، حسینقلی خان، نشتر عشق، به کوشش اصغر جانفدا، دوشنبه، 1981 م؛ منزوی، خطی مشترک؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش؛ نیز: 

Hadi, N., Dictionary of Indo-Persian Literature, New Delhi, 1995. 
پریسا سنجابی