افرهاط

افرهاط \afrahāt\، فرهاد یعقوب (ز 260- 275 م، د بعد از 345 م)، اسقف و نخستین مسیحی برجسته و بانفوذ ایرانی، معروف به حکیم پارسی که از او موعظه‌هایی به سریانی باقی مانده است.
افرهاط در زمان پادشاهی شاپور دوم ساسانی (سل‍ 309 یا 310- 379 م) به مسیحیت گروید و بنابر یکی از روایات متأخر (دست‌نویسی متعلق به 1364 م)، در صومعۀ مارمتی (نزدیک موصل، نینوای باستانی) زاهدانه زندگی می‌کرد ( ایرانیکا، I / 570؛ بریتانیکا، I / 480). بعدها به مقام اسقفی رسید و نام جیمز برخود نهاد (همانجاها). او بین سالهای 337 و 345 م تفسیرهایی به سریانی بر کتاب مقدس نوشت که از آن میان، 23 موعظه (میمری یا تحویاتا به معنی گواهیها یا شواهد) عمدتاً در زمینۀ الٰهیات، زهدورزی و احکام دینی باقی مانده است. همۀ این موعظه‌ها به‌جز موعظۀ 23 در تاریخ عهد عتیق ــ که در خلال تعقیب و آزار مسیحیان در زمان شاپور دوم به نگارش درآمده ــ مطابق الفبای سریانی تنظیم شده است. در نوشته‌های سریانی او، 62 واژۀ دخیل یونانی و 16 واژۀ دخیل ایرانی به کار رفته است ( ایرانیکا، همانجا).
بخشی از مواعظ افرهاط مشتمل است بر خطوط اصلی الٰهیات مسیحی مانند ایمان (موعظۀ 1)، روزه (3)، نماز (4)، پسران موعود (6)، آیین توبه (7) و رستاخیز (8)؛ بخشی دیگر حاوی مسائلی است که برای توصیف وضعیت یهودیان اهمیت دارد، از آن‌جمله‌اند: فدیۀ عید فصیح (12)، بست (13)، تمایز میان انواع غذاها (15)، جایگزینی قومی به جای قومی دیگر (16) و مسیح، پسرخدا (17). تعالیم افرهاط بر کتاب مقدس (عهد عتیق و عهد جدید) مبتنی و حاوی سنتهای اولیۀ الٰهیات مسیحی است؛ زیرا این تعالیم از کشمکشهای عقیدتی اعضای شورای نیقیه (در 325 م) بر سرِ ماهیت خداوند و مسیح تأثیر نپذیرفته بود (همانجا؛ نیز نک‍ : آسموسن، 940). او مفاهیم بنیادی تجربۀ مسیحی را شرح می‌دهد و رستگاری را از جانب خدای مسیح می‌داند که شیطان را در قلمرو خودش منکوب کرد (بریتانیکا، همانجا؛ نیز نک‍ : «دائرة‌المعارف ... »، I / 654).
افرهاط در مواعظ خود، از مسیحیت سخت دفاع می‌کند و بر دینها و آیینهای دیگر مانند دین یهودی، مانوی و مرقیونی می‌تازد. از این‌رو، این مواعظ به‌ویژه برای بررسی اوضاع مسیحیان و یهودیان در قرن 4 م بسیار حائز اهمیت است. او در موعظۀ 14 در شرح تیرگی احوال مسیحیان ایران، اعتراف می‌کند که روحانیان مسیحی کمتر به منافع جامعه و احکام الٰهی اهمیت می‌دادند و چنان در جاه‌طلبی و غرور و منفعت‌طلبی گرفتار شده بودند که حتى با وجود آزار و تعقیب از سوی حکومت به کارهای ناروایی چون خرید و فروش اشیاء مقدس می‌پرداختند (کریستن‌سن، 267). به‌گفتۀ زاخاو، افرهاط مواعظ خود را در ایام سخت‌گیری نسبت به مسیحیان ایران نوشت و در نوشته‌های او شواهدی وجود ندارد که نشان دهد مردم مسیحی آن زمان مراسم دینی خود را اجرا نمی‌کردند و مجبور به ترک دین خود می‌شدند، ولی این نکته مهم است که روحانیان مسیحی تحت تعقیب قرار داشتند (نک‍ : همو، 298). چه‌، شاپور دوم در جنگ با کنستانتین، امپراتور روم که خود را فرمانروای همۀ مسیحیان می‌پنداشت، به روحانیان مسیحی ایران بدگمان بود. ویزه هوفر (ص 202) با نقل قطعه‌‌ای از مواعظ افرهاط که در آن به تلویح با کنستانتین همدلی شده، بر آن است که بدگمانی شاپور نسبت به روحانیان مسیحی چندان هم بی‌اساس نبوده است. مواعظ افرهاط در 3 دست‌نویس متعلق به قرون 5 و 6 م در موزۀ بریتانیا نگهداری می‌شود. این مواعظ را پاریسو در مجموعۀ سریانی به چاپ رسانده و برت آن را به آلمانی برگردانده است. نوشته‌های افرهاط به ارمنی، گرجی و حبشی نیز ترجمه شده‌اند.

مآخذ

Asmussen, J. P., «Christians in Iran», The Cambridge History of Iran, vol. III (2), ed. E. Yarshater, Cambridge, 1983; Britannica, 1986; Christensen, A., L’Iran sous les Sassanides, Copenhagen, 1944; Iranica; New Catholic Encyclopedia, San Francisco, 1966; Wiesehöfer, J., Ancient Persia, tr. A. Azodi, London, 1996.
ابوالفضل خطیبی