آغاجری

آغاجَری، آقاجَری (آغاجْ اَری) ایلی ترک‌تبار و ترک‌زبان، ساکن اطراف بهبهان. تیره‎های گونه‌گون آغاجری عبارتند از: افشار، بیگدلی، تیلکو، جامه بزرگی، جُغْتایی، داوودی، شعری، قره‌باغی و گشتیل (فسایی، 2 / 270). 

وجه تسمیه و پیشینۀ تاریخی

آغاجری مرکب از دو واژۀ ترکی «آغاج» به معنی درخت و «اَر» به معنای مرد است که مفهوم مرد بیشه را می‎دهد (رشیدالدین، 1 / 35). ترکمانان اُغوز، در پی استیلای مغول و نامساعد شدن شرایط زندگی، سرزمین خود ماورای سیحون را ترک گفته و راهی ایران و آسیای صغیر شدند. گروهی از آنان که در نواحی جنگلی مَرْعَش، واقع در آناتولی، سکونت گزیدند (ابن بی‎بی، 618)، «آغاج اری یا آغاجری» نامیده شدند (رشیدالدین، 1 / 35). این طایفه از قدیم‎ترین ترکمانان مهاجر در آناتولی بودند و به سبب اشتغال در صنعت چوب به «تخته‌چی» یا «جماعت تخته‌چیان» نیز اشتهار یافتند (سومر، «آغاچریها»، 528؛ همو، «اوغوزها»2، 157). در بیشتر مآخذ، آنان را از ترکمانان اغوز و قومی ماجراجو گفته‎اند (رشیدالدین، 1 / 35؛ استرابادی، 530؛ مستوفی، 567). آغاجریها با استفاده از ضعف و اختلافات درونی سلاجقۀ آسیای صغیر، گاه و بیگاه نواحی اطراف خود را مورد حمله قرار داده، کاوانهای تجاری و روستاهای مسیحی‎نشین را غارت می‎کردند. عزالدین کیکاووس پادشاه سلجوقی، در 653ق / 1255م به سرکوبی آنان اقدام کرد و در 660 ق / 1261م به فرمان هولاکو نیرویی مرکب از 000‘20 نفر بر آنان تاخت چنانکه گروهی از آنان کشته و برخی دیگر به سوریه متواری شدند (سومر، «آغاجریها»، 524). با وجود این مغلوبیت، آغاجریها در میان مغولان از اهمیت ویژه‎ای برخوردار بودند، چنانکه برخی از امرای مغول، آغاجری نام داشتند (آق‌سرایی، 302 به بعد). آنان، در قرن 8 ق / 14م، مجدداً نیرو یافته به شهرها می‎تاختند از‌جمله در 796ق / 1394م به سیواس و نواحی اطراف آن هجوم بردند که سرانجام قاضی برهان‎الدین فرمانروای سیواس، برای جلوگیری از حملات مکرر آنان، قلعه‎ای بزرگ در بخش جنوبی این ایالت بنا نهاد (استرابادی، 530). 
از آن پس تا تشكیل دولت قره‌قویونلو نامی از آنان نبرده‎اند. همزمان با تشکیل دولت یاد‌شده، گروهی از آغاجریها با قره محمد، امیر قره‌قویونلو، روابط بسیار نزدیک داشتند، حتیٰ تاتار خاتون، خواهر محمد با یکی از امرای آغاجری ازدواج کرد که حسن‎بیک، یکی از رؤسای آغاجری. فرزند اوست (طهرانی، 1 / 37؛ سومر، «قره قویونلوها»، 31؛ همو، «اغوزها»، 147). هنگامی که قره یو.سف، حکمران قره‌قویونلو، آذربایجان را تصرف کرد و پایه‎های حکومت خویش را استحکام بخشید، قبایل و تیره‎های متعدد ترکمانانِ نواحی مرزی آناتولی شرقی از‌جمله آغاجریها با وی به ایران آمده (همانجا)، به خدمت در حکومت قره‌قویونلوها پرداختند که از امرای معروف آنان حسن‎بیک، حسین‎بیک، سولان‎بیک و علی‎بیک را می‎توان نام برد (طهرانی، 1 / 145، 146 به بعد). آغاجریها پس از انقراض دولت قره‌قویونلو نیز موجودیت خود را حفظ کردند و دور نیست که آغاجریهای کنونی ایران از بازماندگان آنان باشند (سومر، «قره‌قویونلوها»، 31). 
در حال حاضر گروهی از بازماندگان این قوم شیعی مذهبند در نواحی مختلف ترکیه از‌جمله اطراف آیدین، اسپارته و آدانه (اطنه) زندگی می‎کنند (سومر، «آغاجریها»، 528).

مآخذ

آق‌سرایی، محمود، مسامرةالاخبار، به کوشش عثمان توران، آنکارا، انجمن تاریخ ترک، 1944م؛ ابن بی‎بی، یحیی‎ بن محمد،‎ الاوامر العلائیه، به کوشش عدنان صادق ارزی، آنکارا، انجمن تاریخ ترک، 1956م؛ استرابادی، عزیز بن اردشیر، بزم و رزم، استانبول، اوقاف مطبعه سی، 1928م؛ اقتداری، احمد، خوزستان و کهگیلویه و ممسنی، تهران، انجمن آثار ملی، 1359ش؛ رشیدالدین فضل‎الله، جامع‎التواریخ، به کوشش بهمن کریمی، تهران، اقبال، 1361ش؛ طهرانی، ابوبکر، کتاب دیار بکریه، به کوشش نجاتی لوغال و فاروق سومر، آنکارا، 1964م؛ فسایی، میرزاحسن، فارسنامۀ ناصری، تهران، 1313ق؛ مستوفی، حمدالله، تاریخ گزیده، به کوشش عبدالحسین نوایی، تهران، امیرکبیر، 1361ش؛ نیز:

Súmer, Fáruk, «Agaçeriler», Belleten, 1963, XXVI; id, Karakoyunlular, Ankara, T.T.K., 1984; id, Oğuzlar (Türkmenler), Ankara, 1972.

علی اکبر دیانت