آغاحشر کشمیری

آغاحَشَرِ کَشْمیری، محمدشاه، متخلص به «حشر» (1296-1354ق /  1879-1935م)، مشهورترین نمایشنامه‎نویس اردوزبان هند. پدر او، آغا غنی‎شاه در 1285ق /  1868م از کشمیر به قصد تجارت به بنارس آمد و در آنجا اقامت گزید و آغاحشر در آن شهر زاده شد. وی تحصیلات مقدماتی را با قرائت و حفظ قرآن آغاز کرد و عربی، فارسی و تعلیمات دینی را نزد استاد مشهور بنارس، حافظ عبدالصمد، فرا گرفت. سپس در کالج جی‌نراین به تحصیل پرداخت. در این هنگام گاهی به زبان فارسی و اردو غزل می‌گفت و میرزامحمد حسین فایز، استاد کالج، سروده‌های او را اصلاح می‌کرد. آشنایی او با منشی احسن لکهنوی، نمایشنامه‌نویس اردو‌زبان، در همین اوقات موجب شد که وی به این هنر روی آورد و نخستین نمایشنامۀ خود را به نام آفتاب محبت در جواب نمایشنامۀ چَندَر اولی منشی احسن نوشت. این نمایشنامه در 1314ق / 1896م نوشته شد و در بنارس به چاپ رسید، ولی هرگز به روی صحنه نیامد. در 1315ق / 1897م به بمبئی رفت و در شرکت آلفرد (آلفرد کمپانی) به نمایشنامه‌نویسی پرداخت. وی در ضمن تحصیل زبان و ادبیات انگلیسی، مقالات انتقادی نیز می‎نوشت و در مجالس ادبی شرکت می‎کرد. 
این زمان اوج فعالیتهای فرقۀ مذهبی «آریاسَماج» و رواج بازار مباحثات دینی و اجتماعی بود و انجمنهای مسلمانان بمبئی حشر را به سبب توانایی و فصاحتی که در سخنرانی داشت، برای مباحثه با آن فرقه برگزیدند. وی چندین‎بار در اجتماعات همراه با مولانا ابوالکلام آزاد سخنرانیهایی ایراد کرد و برای آنکه در مباحثات از نظرگاه مخالفان آگاهی کامل داشته باشد، به مطالعۀ آراء و عقاید هندوان و شناخت ادبیات و فرهنگ آنان پرداخت و برای سخنرانی و شرکت در مناظرات به شهرهای مختلف شبه‌قارۀ هند سفر کرد. در آغازِ کارِ نمایشنامه‎نویسی با شرکتهای مختلف تئاتر همکاری می‎کرد، ولی چندی بعد در 1329ق / 1911م خود در لاهور شرکتی به نام «شرکت هندی تئاتر یکال شکسپیر» تأسیس کرد و از آن پس مدتی نمایشنامه‎های او در تماشاخانۀ این شرکت به روی صحنه آمد، ولی پس از چندی این شرکت تعطیل شد و آغاحشر دوباره به نوشتن نمایشنامه برای شرکتهای دیگر مشغول شد و چندی نیز در کلکته به استخدام یکی از تماشاخانه‎های آن شهر درآمد. از 1342ق / 1924م تا 1353ق / 1934م به کار نمایشنامه‎نویسی ادامه داد و در این مدت چند سناریوی سینمایی نیز نوشت. آغاحشر در اواخر عمر خود مؤسسۀ سینمایی «حشر پیکچرز» را تأسیس کرد که با مرگ او تعطیل شد. وی افزون بر نمایشنامه‎نویسی، گاه خود نیز در نمایشها بازی می‎کرد و مدتی نیز هنرپیشۀ فیلم شد. وی حدود 36 نمایشنامه نوشت که اولین آن در 1307ق / 1890م و آخرین آن چهار یا پنج سال قبل از مرگش بود. بهترین نمایشنامۀ او تبعید سیتا به جنگل به زبان هندی است که بعداً تکمیل شد. آغاحشر در پی بیماری طولانی در 24 محرم 1354ق / 28 آوریل 1935م درگذشت و در قبرستان «میان صاحب» در کنار همسرش به خاک سپرده شد. آغاحشر در نمایشنامه‎نویسی از آثار کسانی چون شکسپیر، شریدان، آرتور جونز و الکساندر دوما اقتباس کرده، اما به سبک و شیوۀ مارلو توجه بیشتری داشته است چنانکه او را «مارلوی نمایشنامه‎نویسی اردو» می‎خوانند. زبان او ساده و روان است و گاهی در یک نمایشنامه 2 طرح و 2 داستان را به هم می‎آمیزد. نوشته‎هایش از طنز خالی نیست، حالات عاشقانه را در شخصیتهای نمایشنامه‎های خود بسیار خوب مجسم می‎کند و مشکلات و حقایق زندگی را گاهی به نحوی مؤثر به صورت تمثیل بیان می‎کند.
نمایشنامه‎های آغاحشر به زبانهای هندی، اردو و بنگالی است. آثار او در تقویت و تکامل زبان اردو و آماده ساختن آن برای بیان مسائل زندگی جدید و طرح موضوعات اجتماعی آن زمان بسیار مؤثر بوده و از لحاظ رشد هنر نمایشنامه‎نویسی در هند و تربیت ذوق هنری مردم اردوزبان اهمیت خاص داشته است. 
آغاحشر علاوه بر نمایشنامه و سناریونویسی، شعر نیز می‎گفت و هنگامی که در لاهور بود، در جلسات سالیانۀ «انجمن حمایت اسلام» اشعار خود را می‎خواند. در اشعار خود استعاره و مجاز بسیار به کار می‎برد، لیکن سخنش روان و مضامین سروده‎هایش دلنشین و مؤثر است.

مآخذ

اردو دایرۀ معارف اسلامیه؛ انجم، انجمن آرا، آغاحشر کاشمیری اوراردودراما، علیگره، 1979م، ص 255؛ دایرةالمعارف اسلام؛ ساکسینا، رام بابو، تاریخ ادبیات اردو، ترجمه به اردو به قلم میرزامحمد عسکری، لاهور، 1348ق /  1929م، صص 151-152؛ عشرت رحمانی، اردو درامی کی تاریخ و تنقید، ایجوکیشنل بک هاوس، علیگره، 1402ق / 1982م، صص 185-186. 

بخش ادبیات