اعلام النبوه

اَعْلامُ النُّبُوّه، یا دلائل النبوه، تثبیت دلائل النبوه، اثبات النبوات و نظایر آن، عناوین مبحثی در علم كلام كه برای نام‌گذاری شمار قابل توجهی كتاب در تاریخ فرهنگ اسلامی به كار رفته است. برخی از پژوهشگران در این زمینه 47 عنوان كتاب فهرست كرده‌اند كه از سدۀ 3 تا 9 ق / 9 تا 15 م نوشته شده است (عسلی، 7-12).
اعلام (جمع عَلَم به معنی نشانه و آیه) به مجموع دلالتهایی كه صدق ادعای پیامبری را برسانند، اطلاق شده است. این مبحث به طور كلی شامل استدلالهای عقلی و نقلی در اثبات نبوت عامه و نبوت خاصه، یعنی رسالت حضرت محمد (ص) است و كتابهای نوشته شده در این باب، از نظر شیوۀ پرداختن به موضوع یكسان نیستند؛ مثلاً دلائل النبوۀ فریابی و بیهقی و ابونعیم اصفهانی، با تفاوت حجم و روش نگارش، هر سه مجموعۀ حدیث و روایتند، حال آنكه اعلام النبوۀ ابوحاتم رازی و اثبات النبوات سجستانی، استدلالی و عقلیند. همچنین اختلاف مشربهای مذاهب و نحله‌های درونی اسلام، در گوناگونی روش اینگونه كتابها قابل ملاحظه است، چنانكه مثلاً اعلام النبوۀ ماوردی به روش اهل سنت، تثبیت دلائل النبوۀ قاضی عبدالجبار به شیوۀ كلام معتزلی، و اثبات النبوات سجستانی به طریقۀ كلام اسماعیلیان نگاشته شده‌اند. با اینكه بسیاری شمار نوشته‌ها در این موضوع و گستردگی زمان نوشته شدن آنها، نشان دهندۀ احساس نیاز دائمی متكلمان مسلمان به استدلال بر پیامبری حضرت محمد (ص) است، تمركز شماری از مهم‌ترین و قوی‌ترین آنها در سده‌های 3 و 4 و اوایل سدۀ 5 ق حاكی از وجود جریان مخالف و نیرومند، اما غیر متمركزی است كه در این دوران در برابر حضور اسلام پدید آمده بوده است.
نوشته‌هایی از این دست بی‌شك در تقابل با اندیشه‌های الحادی و ضد دینی نوشته شده است. این اندیشه‌ها نیز به نوبۀ خود زاییدۀ اوضاع فرهنگی، تاریخی و سیاسی خاص خود بوده، و عواملی چون كشورگشاییهای مسلمانان، تداخل فرهنگها، نهضت ترجمه و رونق بحث و گفت‌وگو با دانشمندان دیگر ادیان همگی در پدید آمدن این اندیشه‌ها دخیل بوده‌اند. در مقابله با این امر فیلسوفان و متكلمان مسلمان معرفت خدا از طریق تأمل در نظام هستی، و نیز آگاهی از توحید و نبوت را به عقل نسبت می‌دادند كه از سوی خداوند در انسان نهاده شده، و با وحی الٰهی هماهنگ و سازگار است (نك‍ : مثلاً، فارابی، 31-33؛ نیز جابری، 140؛ قس: نشار، 32؛ شهرستانی، 1 / 48- 49). رویكرد گروه بزرگی از مسلمانان به «تدوین علم»، یعنی جمع حدیث را نیز می‌توان واكنش اعتقادی زیر بنایی در برابر نیروهای معنوی مهاجم دانست (قس: جابری، 224).
از سوی دیگر، حكومت كه خود را هدف اصلی جریان مخالف می‌دید، به زودی با توجه به خطر ترویج افكار زندیقان (همو، 150) به روش خاص خود و بنابر مصلحت سیاسی، با هر حركتی كه با موقعیت دولت مخالف بود، به مبارزه پرداخت. در برابرِ بهره‌گیری حكومت و عاملان آن از اعتقاد مردم، به شكل رسمیت بخشیدن به مذهب اهل سنت در قلمرو شرقی سرزمینهای اسلامی، و مبارزۀ شدید با مخالفان زیر عنوان مبارزه با الحاد و بد دینی، ناگزیر، مبارزه با تسلط عرب از صورت سیاسی و حتى نظامی، به صورت رویارویی عقلی و علمی تغییر جهت داد. مخالفان كه ظاهراً از انسجام و هماهنگی، و نیز از حمایت شمار زیادی از مردم برخوردار نبودند، به عنوان شاخص‌ترین هدف، اصل نبوت را با هدف سست كردن اعتقاد مردم به دین اسلام (نك‍ : ابن ندیم، 401، كه از تظاهر كسانی به اسلام یاد می‌كند)، و در نتیجه روی گرداندن از اطاعت فرمانروایان عرب، در معرض انتقاد قرار دادند. از سوی دیگر، مسلمانان نیز كتابهایی در رد آنان، با عنوانهای اعلام النبوه و دلائل النبوه و جز آنها نوشتند. همچنین اثبات نبوت عامه و نبوت خاصه، بخشی اصلی از علم كلام گردید. با اینهمه، با مدارك و اسنادی كه امروزه در دست است، نمی‌توان با قاطعیت، همۀ عقایدی را كه از سوی متكلمان به مخالفان نسبت داده شده است، مخالفت واقعی آنان با تعالیم اسلام و پیامبر اسلام (ص) دانست، چرا كه در نقل قولهای باقی مانده، انگیزه‌های سیاسی نادیده گرفته شده‌اند و در اصل گروههای مشخصی مانند معتزله و اسماعیلیه عهده‌دار رد كردن نظر مخالفان گردیده‌اند.
مشهورترین و قوی‌ترین انتقادها و مخالفتها، به ابن راوندی (ه‍ م) و محمد بن زكریای رازی (ه‍ م) نسبت داده شده است. ابوحاتم رازی (ه‍ م) متكلم مشهور اسماعیلی معاصرِ محمد بن زكریای رازی بخشی از كتاب اعلام النبوۀ خود را به شرح مناظره‌ای كه میان او و یك ملحد جریان یافته، اختصاص داده، و در بخشی دیگر به شرح مفصل پاسخهای خود بر نوشته‌های آن ملحد پرداخته است. به تصریح حمیدالدین كرمانی (د 411 ق / 1020 م) متكلم دیگر اسماعیلی، ملحد یاد شده محمد بن زكریای رازی است (ص 25). پاول كراوس مناظرۀ یاد شده را عیناً با عنوان «المناظرات بین ابی حاتم الرازی و ابی بكر الرازی» منتشر ساخته است (نك‍ : رازی، رسائل ... ، 291-316). با اینكه برای ابوحاتم رازی دفاع از ایمان، علت دین و اصل نبوت، به اندازۀ دعوت برای دولت فاطمی مصر وظیفه محسوب می‌شده (همدانی، 366)، و وی در نگارش اعلام النبوه، از روشهای كلامی ـ فلسفی اسماعیلیان مانند تأویل استفاده كرده (نصر، 3)، در هیچ جای این كتاب به صراحت از اصول عقاید اسماعیلیان یاد نشده است. اعلام النبوۀ ابوحاتم رازی با مطرح ساختن اصل و ریشۀ آسمانی همۀ ادیان رسمی و معتبر، و دفاع از دین نه تنها در حوزۀ سنت ابراهیمی، بلكه با دفاع از آیینهای ایرانی باستان مانند زردشتی و مانوی، یك اثر مهم در موضوع جدید دین تطبیقی به شمار می‌رود و بدون شك تأثیر مهمی در گسترش تعقل كلامی در اسلام داشته است (همو، 2-3). بعضی از قسمتهای این كتاب بسیار قوی، و حاكی از معلومات وسیع ابوحاتم رازی، و قدرت او در نگرش بر مسائل فلسفی و كلامی و جدلی است؛ از جمله در پاسخ به اعتراض ملحد دربارۀ نهی پیامبر اكرم (ص) از نظر در نجوم، با مهارت معنی نظر را به تعمق تأویل می‌كند و در پایان نتیجه می‌گیرد كه نهی پیامبر (ص) تحریم كامل نیست، بلكه منع از آن نوع تعمقی است كه مبانی اعتقاد و ایمان را تحت تأثیر قرار می‌دهد (ص 279). همچنین بعضی از استدلالهای او یادآور طریقه‌ای است كه بعدها غزالی (د 505 ق / 1111 م) در تهافت الفلاسفه در پیش گرفت، مانند مقایسۀ فیلسوفان و اهل ایمان، با طرح این سؤال كه كدام یك راست می‌گویند و كدام دروغ (ص 133- 148، 149-151، 152- 159). گاه نیز نظرهای بدیع ارائه می‌كند، مثلاً درباب بازگشتن اصل و ریشۀ همۀ علوم به سرچشمۀ نبوت و وحی الهی (ص 278، 291-292) كه هر چند از لحاظ تاریخ علوم مهم به شمار می‌رود (نك‍ : اعوانی، 27)، از جنبۀ استدلالی قـوی نیست (مثلاً نك‍ : ص 295- 298، 303-313). اگر انتساب اعتراضاتی كه ابوحاتم رازی در كتاب اعلام النبوۀ خود به آنها پاسخ داده است، به محمد بن زكریای رازی درست باشد (قس: ابن ابی اصیبعه، 426، كه این عقاید را از مقام شامخ علمی محمد بن زكریا دور می‌داند و احتمال ساختگی بودن آنها را طرح می‌كند)، ظاهراً تأییدی بر تقویت این گمان كه محمد بن زكریا با وجود تبحر در علوم طبیعی و كوشش بسیار در فلسفه، چندان در علم الٰهی صاحب نظر نبوده است، به دست می‌آید (نك‍ : قفطی، 271). با اینهمه، اینكه او خود را فیلسوف می‌دانسته (نك‍ : رازی، « السیرة ... »، 311)، و برای ادیان فایدۀ عملی زیادی قائل نبوده، و به اندیشه‌های ایرانی توجه داشته است (وات، 65)، بیشتر نشان دهندۀ تعلق او به همان بینش كلی ضد تسلط عرب است كه در آن كوششهای پراكنده‌ای در مقابله با اصول پذیرفته شده در تفكر منسجم و رسمی اسلامی به عمل می‌آمده است. مثلاً عقلی كه محمد بن زكریا در كتاب طب روحانی خود ازآن صحبت می‌كند و در واقع، آن را در برابر عقل ارسطویی ـ افلوطینی پذیرفته شده در تفكر اسلامی قرار می‌دهد، عقلی است كه در آموزشهای گنوسی ـ هرمسی پیش از سقراط یافت می‌شود كه با تطهیر هرمسی، خود به عالم روحانی وصل می‌گردد و نیازی به واسطگی پیامبر و به كار بردن دستورهای او ندارد و از اینجاست كه انكار نبوت در تفكر محمد بن زكریای رازی پدیدار می‌شود (جابری، 167- 168، 198- 199).

مآخذ

ابن ابی اصیبعه، احمد، عیون الانباء، به كوشش نزار رضا، بیروت، دارمكتبة الحیاة؛ ابن ندیم، الفهرست؛ ابوحاتم رازی، احمد، اعلام النبوة، به كوشش صلاح صاوی و غلامرضا اعوانی، با مقدمۀ انگلیسی حسین نصر، تهران، 1397 ق / 1356 ش؛ اعوانی غلامرضا، مقدمه بر اعلام النبوة (نك‍ : هم‍ ، ابوحاتم رازی)؛ جابری، محمد عابد، تكوین العقل العربی، بیروت، 1991 م؛ حمیدالدین كرمانی، احمد، الاقوال الذهبیة، به كوشش مصطفى غالب، بیروت، 1977م؛ رازی، محمد بن زكریا، رسائل فلسفیة، به كوشش پاول كراوس، قاهره، 1934 م؛ همو، «السیرة الفلسفیة» (نك‍ : مل‍ ، كراوس)؛ شهرستانی، محمد، الملل و النحل، به كوشش عبدالعزیز محمد وكیل، قاهره، 1968 م؛ عسلی، ام عبدالله، مقدمه بر دلائل النبوۀ جعفر فریابی، ریاض، دارطیبه؛ فارابی، السیاسة المدنیة، بیروت، 1964 م؛ قفطی، علی، تاریخ الحكماء، اختصار زوزنی، به كوشش یولیوس لیپرت، لایپزیگ، 1903 م؛ نشار، علی سامی، نشأة الفكر الفلسفی فی الاسلام، قاهره، 1954 م؛ وات، مونتگمری، فلسفه و كلام اسلامی، ترجمۀ ابوالفضل عزتی، تهران، 1370 ش؛ نیز:

Hamdani, H. F., «Some Unknown Ismāªili Authors and Their Works», JRAS, 1933; Kraus, P., «Raziana», Orientalia, 1935, vol. IV; Nasr, H., introd. Aʿlām -un-Nubuwwat (vide: PB, Abū Hātem-e Rāzī).
منوچهر پزشك