اعلم بطلیوسی

اَعْلَمِ بَطَلْیوسی،   ابواسحاق ابراهیم بن قاسم (یا محمد بن ابراهیم) (د 642 ق/1244 م)، ادیب و نحوی اندلسی. وی در بطلیوس زاده شد و نزد پدر و تنی چند از عالمان و ادیبان آن روزگار دانش آموخت؛ سپس به اشبیلیه رفت و از درس هذیل نحوی بهره برد و در ادب و نحو به كمال رسید و سپس در همان شهر به كار اقراء و تدریس علوم ادب پرداخت (ابن ابار، 1/170؛ ابن سعید، المقتطف، 217؛ ابن خلیل، 157؛ سیوطی، 1/422).
نامدارترین شاگرد او ابن سعید مغربی است كه وصفی از رفتار و شخصیت او به دست داده است. وی اعلم را مردی سخت تندخو و ستیزه‌جو خوانده است، تا آنجا كه از پرواز مگسی برمی‌آشفت و اگر شاگردانش از كوچك‌ترین حركت او لب به سخن یا خنده می‌گشودند، به ضرب و شتم او گرفتار می‌آمدند. داعیه‌های علمی وی نیز سبب شده بود كه او كسی را برتر از خویشتن نشناسد و آثار خود را در ادب عرب بی‌همتا شمارد (ابن خلیل، سیوطی، همانجاها؛ ابن سعید، المغرب ... ، 1/ 369). ناشكیبایی و بدبینی او از ابیاتی آشكار است كه وی در هجو اشبیلیه و اهالی آن سروده است. اشبیلیه كه در آن روزگار از نیكوترین شهرهای اندلس بود و «جنة الدنیا» خوانده می‌شد، در شعر او جز كانون تیره‌بختی نیست و در آن از امنیت و آسایش اثری نتوان یافت (همانجاها؛ مقری، 3/451-452). در شعر دیگری نیز كه باز دربارۀ اشبیلیه سروده است، به نكوهش مردم و خوی و خصلت ایشان پرداخته، و نومیدی خویش را از زندگانی و سرنوشت آنان به نظم درآورده است (ابن خلیل، همانجا).
ابن سعید می‌گوید كه وقتی اشبیلیه را ترك می‌گفته، اعلم از جمله استادان بنام آن شهر بوده است ( المقتطف، نیز ابن خلیل، همانجاها). وی تاریخ وفات اعلم را 642 ق نوشته است، ولی منابع دیگر تاریخهای 646 و 637 ق را نیز ذكر كرده‌اند (ابن خلیل، سیوطی، ابن ابار، همانجاها؛ زركلی، 1/62).
از اشعار اعلم جز چند بیتی كه از آنها یاد كرده شد، چیزی بر جای نمانده است و البته او خود نیز ادعای شاعری نداشته، و همانها هم ظاهراً در نظر خود او چندان ارزشمند جلوه نمی‌كرده است، زیرا ابن‌سعید از قول پدر خود كه او نیز از زمرۀ مصاحبان اعلم بوده است، نقل می‌كند كه وی در اشاره به سروده‌های خویش آنها را از جملۀ «ترهات» شمرده است (ابن‌خلیل، همانجا).

آثار

   اعلم ظاهراً مردی پرتألیف بوده است، تا آنجا كه شمار آثار او را قریب 50 نوشته‌اند (مقری، 3/451)، ولی از اینهمه، اكنون جز نامی در دست نیست. آثار شناخته شدۀ وی كه اغلب در شرح آثار بزرگ ادبی است، اینهاست: 1. تاریخ بطلیوس؛ 2. الجمع بین الصحاح للجوهری و الغریب المصنف (سیوطی، همانجا)؛ 3. شرح الامالی قالی؛ 4. شرح الایضاح ابوعلی فارسی؛ 5. شرح الحماسة؛ 6. شرح الجمل زجاجی؛ 7. شرح الكامل مبرد (ابن ابار، همانجا؛ گنثالث پالنثیا، 186). كتابی نیز كه ابن‌ابار در آداب اهالی بطلیوس به وی نسبت داده است (همانجا)، احتمالاً همان تاریخ بطلیوس است كه سیوطی از آن نام برده است.

مآخذ

ابن ابار، محمد، التكملة لكتاب الصلة، به كوشش عزت عطار حسینی، قاهره/ بغداد، 1956 م؛ ابن خلیل، محمد، اختصار القدح المعلى لابن سعید، به كوشش ابراهیم ابیاری، قاهره/ بیروت، 1980 م؛ ابن سعید مغربی، علی، المغرب فی حلی المغرب، به كوشش شوقی ضیف، قاهره، 1953 م؛ همو، المقتطف، به كوشش حنفی حسنین، قاهره، 1983 م؛ زركلی، اعلام؛ سیوطی، بغیة الوعاة، به كوشش محمد ابوالفضل ابراهیم، قاهره، 1384 ق/1964 م؛ گنثالث پالنثیا، آنخل، تاریخ الفكر الاندلسی، ترجمۀ حسین مونس، قاهره، 1955 م؛ مقری، احمد، نفح الطیب، به كوشش احسان عباس، بیروت، 1388 ق/ 1968 م.

مهران ارزنده