اعظم گره

اَعْظَمْ گَرْه، ناحیه و شهری در غرب استان اوتارپرادش در شمال هند و از مراكز فرهنگی و تبلیغی مسلمانان هندوستان. نام اعظم گره برگرفته از نام محمداعظم خان، از راجپوتهای منطقه‌ای در شمال هند است كه این شهر را در 1076 ق / 1665 م بنیاد نهاد (اشرف الحق، 202؛ بریتانیكا، میكرو).
شهر اعظم گره در كنار رودخانۀ تونز، از شعبه‌های رود گهاگهارا در °26 و ´5 عرض شمالی و °83 و ´12 طول شرقی قرار گرفته، و از 3 جهت به رودخانه متصل است؛ از این رو، در طول تاریخ دچار آسیبهای فراوان از سیل شده است (EI2؛ نیز نك‍ : بریتانیكا، همانجا).
ناحیۀ اعظم گره 755‘5 كمـ2 وسعت دارد كه بخشهای قاضی‌پور، بالیا، جون‌پور، سلطان‌پور، گُراخ‌پور و دیوریا آن را دربر گرفته‌اند.
آب و هوای اعظم گره معتدل، و درجۀ حرارت آن میان °6 / 19 تا °3 / 32 سانتی‌گراد در نوسان است. ریزش باران سالانه در خشك‌ترین ماه سال 7 / 63 و در پرباران‌ترین ماه 5 / 160 سانتی‌متر است («اطلس ... »، 131, 152؛ بریتانیكا، همانجا). گهاگهارا و دِبْها از رودخانه‌های مهم این ناحیه هستند ( آسیاتیكا، I / 212). طبق آمار 1971 م جمعیت ناحیۀ اعظم گره 216‘866‘2 نفر و جمعیت شهر اعظم گره 982‘40 نفر بوده است. در 1990 م جمعیت ناحیۀ اعظم گره 000‘230‘4 نفر برآورد شده است. طبق آمار 1961 م جمعیت مسلمانان ناحیۀ اعظم گره حدود 400 هزار نفر بوده كه از سطح زندگی متوسط برخورداربوده‌اند (موكرجی، 230؛ بریتانیكا، همانجا؛ «اطلس»، 156).
ناحیۀ اعظم گره به سبب آب و هوای مناسب، زمین حاصل‌خیز و رودخانه‌های پر آب، دارای تولیدات مختلف كشاورزی ازجمله گندم، برنج و نیشكر است. صنایع قابل توجه آنجا نساجی و تولیدات غذایی است («اطلس»، 161-163, 171-172).
دربارۀ سابقۀ تاریخی اعظم گره كتابهای بسیاری نوشته شده كه بیشتر آنها شرح حكومت راجپوتهاست. این كتابها به صورت خطی در كتابخانه ها موجود است. پیشینیان راجپوتهای اعظم گره از زمین‌داران ماهنگر بودند. رئیس این خاندان در دورۀ اكبرشاه مغول (963-1014 ق / 1556-1605 م) به اسلام گروید و لقب نادر دولت خان دریافت كرد. در 1076 ق / 1665 م یكی از راجپوتهای این خاندان به نام اعظم خان، شهری به نام خود بنیاد نهاد كه اعظم گره نامیده شد (استوری، 703؛ اشرف‌الحق، 202-203؛ بریتانیكا، همانجا). اعظم گره همواره در معرض هجوم حاكمان اوده و قاضی‌پور بوده است. در 1185 ق / 1771 م راجپوت اعظم گره سرنگون شد و این شهر به فرمان نواب اوده در آمد («تاریخ ... »، EI2; IX / 100-101)، ولی در 1216 ق / 1801 م
تحت سلطه و حكومت بریتانیا قرار گرفت و شهر اعظم گره كه از مراكز شورش سرتاسری 1857 م بر ضد نیروهای انگلیس بود، دچار آسیب فراوان شد (رضوی، II / 78؛ اشرف‌الحق، 200-202؛ بال، I / 207-209).
اعظم گره از مراكز درگیری هندوها و مسلمانان در ایالت اوتارپرادش و از مراكز فرهنگی و تبلیغی مسلمانان در هند است (جمشیدی، 222؛ برجس، 428). از این شهر بزرگانی مسلمان چون شبلی نعمانی و حیدر محمودآبادی برخاسته‌اند («مسلمانان ... »، II / 95؛ رضوی، II / 153). شبلی نعمانی، محقق برجستۀ مسلمان هند، در آخرین سال حیات خود (1914 م) دارالمصنفین یا آكادمی شبلی را جهت گسترش فرهنگ و علوم اسلامی در اعظم گره تأسیس كرد و منزل و كتابخانۀ شخصی خود را نیز وقف این مؤسسه كرد و شاگردان وی در گسترش و شكوفایی این مركز بسیار كوشیدند. مركز فرهنگی ـ تحقیقی اسلامی دارالمصنفین دارای یك كتابخانۀ بزرگ و مركز انتشارات است. همچنین نشریۀ اردو زبان معارف توسط این سازمان در اعظم گره منتشر می‌شود (اسمیث، 43, 61؛ شیمل، 204؛ خان، 38- 39).
از آثار دیدنی اعظم گره قلعه‌ای است كه توسط اعظم خان اول ساخته شده، و نیز معبدی است كه در سدۀ 12 ق / 18 م بنا گردیده است (EI2).

مآخذ

جمشیدی بروجردی، محمدتقی، علل ریشه‌ای درگیریهای مسلمانان و هندوها، تهران، 1372 ش؛ خان، حافظ بابر، بر صغیر پاك و هندكی سیاست مین علماء كاكردار، اسلام‌آباد، 1985 م؛ نیز:

Ashraful Hukk, M., A Descriptive Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts, Hertford, 1925; Asiatica; An Atlas of India, Delhi, 1990; Ball, Ch., The History of Indian Mutiny, New Delhi, 1981; Britannica, 1978; Burgess, J., The Chronology of Indian History, Delhi, 1975; A Comprehensive History of India, New Delhi, 1978; EI2; Mukerji, A. B., «The Muslim Population of Uttar Pradesh, India: A Spatial Interpretation», Islamic Culture, Hyderabad, 1973, vol. XLVII; Muslims in India, New Delhi, 1983; Rizvi, A. A., A Socio-Intellectual History of the Isnā’ Asharī Shī’īs in India, Canberra, 1986; Schimmel, A., Islam in the Indian Subcontinent, Leiden, 1980; Smith, Wilford C., Modern Islam in India, London, 1946; Storey. C. A., Persian Literature, London, 1927.
مجید سمیعی