اعجاز هروی

اعجاز هروی \eʾjāz-e heravī\، از شـاعـران و ادیـبـان پارسی‌گویِ سدۀ 11 ق / 17 م. نصرآبادی (1 / 583) که با وی آشنایی نزدیک داشت، نام او را «ملا عطا» ثبت کرده، اما واله داغستانی (1 / 282)، او را «ملا عظام» خوانده است. اعجاز از مردم هرات بود. او دو بار به اصفهان سفر کرد و بار دوم در این شهر رحل اقامت افکند و در همان‌جا نیز درگذشت (نصرآبادی، 1 / 584؛ واله، همانجا). نخستین سفر وی به اصفهان، در دورۀ شاه سلیمان صفوی (سل‍ 1077-1105 ق / 1666-1694 م) بود که در بازگشت از مکه به این شهر رسید. او در قالب مدیحه به بذله‌گویی دربارۀ شهر اصفهان پرداخت. این موضوع رنجش خاطر نصرآبادی را برانگیخت، به‌گونه‌ای که وی چند فقره نثر در جواب اعجاز نوشت و او را به پوزش واداشت (اعجاز، 39؛ نصرآبادی، واله، همانجاها). البته این موضوع، مانع از آن نشد که نصرآبادی (همانجا) به قدرت شاعری او معترف نگردد؛ چنان‌که از وی با تعبیری چون: «قطب فلک سخنوری» یاد کرده است. موضوعی که علی حسن خان (ص 27) هم از آن غافل نبوده و «واردات طبع» او را «به دل‌نشینی پهلوزن معجزات» دانسته است. 

آثـار

از اعجاز هروی، آثاری به نظم و نثر باقی مانده است که عبارت‌اند از: 1. دیوان، مشتمل بر قصاید، غزلیات و رباعیات. این دیوان تا کنون به چاپ نرسیده است و تنها دست‌نویس موجود آن در 62 برگ، در کتابخانۀ مجلس شورا نگهداری می‌شود. به‌نظر می‌رسد این نسخه ناقص باشد (نک‍ : صدرایی، 37 / 576). نسخه‌ای نیز تحت عنوان «غزلیات اعجاز» در دسترس است (نک‍ : بشیر حسین، 1 / 153) که تعلق آن به اعجاز، قطعیت ندارد؛ 2. مثنوی قضا و قدر. نسخه‌ای به این نام در کتابخانۀ مجلس شورا نگهداری می‌شود که به گمان صدرایی خویی (37 / 577)، متعلق به اعجاز هروی است؛ 3. رسالۀ تعریف اصفهان. این رساله شهرآشوب منثوری است که به نام «منشآت شیرین اعجاز هروی» نیز خوانده می‌شود (نک‍ : دانش‌پژوه، 9 / 1397، 10 / 1973-1974؛ گلچین معانی، 94). رساله دارای نثری مملو از صنایع ادبی و آمیخته به نظم است و از نظر شناخت اصفهان و مردم آن شهر در دورۀ صفویه مفید می‌باشد. اعجاز در این رساله به توصیف بهار، جشن نوروز و تفریحات اهالی دو محلۀ دردشت و جوپاره در اصفهان، پایتخت آن روزگار، پرداخته، و با زبان مجاز و بیانی شاعرانه به اسامی حمامها، قهوه‌خانه‌ها، خواتین، محله‌ها و جز آنها اشاره کرده است. او از مشاغل آن روزگار یاد می‌کند و صفت پیشه‌ورانی چون بزاز، خیاط، زرگر، کمانگر، و شمشیرگر را می‌آورد و از کیفیت بزم، سازوبرگ، اطعمه و اشربۀ آن شهر سخن می‌گوید و به دنبال آنها، سنت آتش‌بازی و رسن‌بازی را در اصفهان شرح می‌دهد. اعجاز همچنین از ذکر اصطلاحاتی مانند اصطلاحات شطرنج و کشتی غافل نبوده، و بدانها اشاره داشته است (دانش‌پژوه، همانجاها). از این رساله دو دست‌نویس باقی مانده است که در کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران نگهداری می‌شود (همانجا). 

مآخذ

اعجاز هروی، ملاعطا، تعریف اصفهان، نسخۀ خطی کتابخانۀ دانشگاه تهران، شم‍ 591‘2، 034‘ 3؛ بشیر حسین، محمد، فهرست مخطوطات شیرانی، لاهور، 1975 م؛ دانش‌پژوه، منوچهر، فهرست کتابخانۀ مرکزی دانشگاه تهران، تهران، 1340 ش؛ صدرایی خویی، علی، فهرست نسخه‌های خطی کتابخانۀ مجلس شورای اسلامی، قم، 1377 ش؛ علی‌ حسن خان، صبح گلشن، به‌کوشش محمد عبدالمجید، کلکته، 1295 ق؛ گلچین معانی، احمد، شهرآشوب در شعر فارسی، تهران، 1380 ش؛ نصرآبادی، محمدطاهر، تذکره، به‌کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1378 ش؛ واله داغستانی، علیقلی، ریاض ‌الشعراء، به کوشش محسن ناجی نصرآبادی، تهران، 1384 ش.

پریسا کرم‌رضایی