اطلاع رسانی، علم

اطلاع‌رسانی، علم \elm-e ettelāʾ-resānī\، رشته‌ای دانشگاهی و حرفه‌ای که به فرایندهای انباشتن و انتقال اطلاعات می‌پردازد؛ به تعریفی دیگر، حوزه‌ای چندرشته‌ای است که موضوع آن بررسیِ ایجاد، گردآوری، سازمان‌دهی، انباشت، بازیافت و وارسانی (اشاعۀ) دانش مضبوط و مکتوب است. شماری از مردم گاه علم اطلاع‌رسانی را به‌خطا با علم کتابداری مترادف می‌دانند، حال‌آنکه این علم به‌رغم پیوندهای نزدیکش با کتابداری، علمی جدا ست. در علم اطلاع‌رسانی، با استفاده از مفاهیم و روشهای رشتـه‌های گونـاگون ــ مانند کتابداری، زبان‌شناسی، سیبِرنِتیک (فرمان‌شناسی)، داده‌پردازی، و به‌کمک فناوریهای دیگر ــ شیوه‌ها و فنونی برای تسهیل سامان‌دهی اطلاعات، یعنی انباشتن، نظارت و بازیابی، به کار گرفته می‌شود. علم اطلاع‌رسانی عناصر بسیاری را از علوم دیگر و اندیشه‌هایی را از دیگر قلمروها اخذ کرده است؛ علوم اجتماعی، علوم رایانه، ریاضیات، مهندسی برق، مدیریت، عصب‌شناسی و نظریۀ سامانه‌های اطلاعاتی از قلمروهایی است که علم اطلاع‌رسانی از آنها اندیشه، روش و دستاورد گرفته است. 
انتقال اطلاعات طی زمان مستلزم وجود رسانه‌ای برای انباشتن اطلاعات است که از آن با نام سند یاد می‌شود و اصطلاح سندداری (دکومانتاسیون) از همین‌جا آمده است. سندداری ازلحاظ تاریخی در پایان سدۀ 19 م و آغاز سدۀ 20 م به رشته‌ای مستقل تبدیل شد و پابه‌پای پژوهشهای تجربی، که منبع اصلی موضوعهای آن بود، رشد کرد. این رشته به‌سبب افزایش روزنامه‌ها و نشریه‌های ادواری، که رسانۀ متداول برای گزارشهای علمی بودند، پیشرفت کرد. درحالی‌که کتاب مستلزم فهرست‌نویسی و رده‌بندی بود، نشریه‌های ادواری به خدمات متفاوت دیگری نیاز داشتند؛ از آن جمله، نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی است که مهم‌ترین اطلاعات، از طریق آنها، از منابع گوناگون گردآوری، و به پژوهشگران عرضه می‌شود. 
ایجاد سامانه‌های کارآمد بازیابی و اشاعۀ اطلاعات، به‌جای نگهداری متن اسناد، همواره خواستۀ متخصصان اطلاع‌رسانی بوده است. در این سامانه‌ها از توصیف‌گرها (کلیدواژه‌ها)، نمایه‌ها، چکیده‌ها، ریزنسخه‌ها و جز آن استفاده می‌شود. 
حوزۀ دیگری که پیوسته بدان توجه شده، سامانه‌های رده‌بندی است؛ یعنی استفاده از سازمان‌دهی سلسله‌مراتبی و هم‌آرا (هم‌آراسته)، و سامانه‌های مبتنی بر آمار که بر پایۀ پیوندهای واژه‌ای میان اسناد قرار دارند. علم اطلاع‌رسانی در این حوزه‌ها و همۀ حوزه‌های دیگر، به مؤثرترین شیوۀ بهره‌برداری از فناوریهای موجود و ایجاد فنون تازه توجه داشته است. از زمانی که مجموعۀ نوین سامانه‌های اندوختن اطلاعات ــ ازجمله رایانه، ریزبرگه و فناوری لیزری ــ تکوین یافته است، توجه اصلی دانشمندان اطلاع‌رسانی از انباشتن و بازیافتن صِرف اطلاعات، به مدیریت و کاربرد اطلاعات در زمینه‌های گوناگون جلب شده است. 
علم اطلاع‌رسانی هم‌اکنون کم‌وبیش به‌طور کامل جانشین سندداری شده است. دانشمندان و متخصصان اطلاع‌رسانی را می‌توان در سازمانهایی مانند مراکز پزشکی، مراکز خدمات نمایه‌سازی و چکیده‌نویسی، پخش‌گرهای بانکهای اطلاعاتی رایانه‌ای، و کتابخانه‌ها، به‌ویژه کتابخانه‌های دانشگاهی، پژوهشگاهی و کتابخانه‌های بزرگ، یافت. علم اطلاع‌رسانی در برخی دانشگاههای ایران، همراه با مباحث علوم کتابداری تدریس می‌شود. اخیراً نام رشتۀ دانشگاهی علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی به «علم اطلاعات و دانش‌شناسی» تغییر یافته است. دو نشریۀ فارسی با عنوانهای اطلاع‌رسانی و اطلاع‌شناسی، به‌طور اخص، و نشریه‌های دیگری، ازجمله کتاب ماه کلیات، شامل مباحث علوم کتابداری و اطلاع‌رسانی، مروج این علم در ایران بوده‌اند. 
علوم و فنون اطلاع‌رسانی با تأسیس مرکز اسناد علمی ایران (تأسیس: 1347 ش؛ نام بعدی: مرکز مدارک علمی ایران؛ نام کنونی: پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران) به‌تدریج در میان محافل تخصصی، و سپس به جامعه راه یافت. این مرکز با انتشار شماری اثر، تشکیل گروه علمی، بخشهای تخصصی، برگزاری دوره‌های آموزشی و کارورزی، تهیه و ارائۀ گزارش به مقامات و نهادهای دولتی، اعزام کارشناس به نشستهای علمی و فنی بین‌المللی، کمک به تأسیس و تجهیز نهادهای اطلاع‌رسانی و بسیاری فعالیتهای دیگر، در معرفی و ترویج دانش و روش اطلاع‌رسانی در ایران مؤثر بوده است. پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران در حال حاضر نهاد مسئول گردآوری و سازمان‌دهی اطلاعات و مدارک علمی، و نیز مسئول اطلاع‌رسانی علمی در کشور است. 

مآخذ

اساسنامۀ پژوهشگاه اطلاعات و مدارک علمی ایران (وابسته به وزارت علوم، تحقیقات و فناوری)، مصوب 25 / 4 / 1384 ش؛ نیز: 

Britannica, 2010; Encarta, 2008; MSRT, www.msrt.ir (acc. Sep. 8, 2013).

بخش مفاهیم جدید و عناوین ویژه