اظهر، امام زاده

اَظْهَر، اِمامْ‌زاده، برج و آرامگاه، معروف به امام‌زاده اظهر بن علی (ع)، واقع در روستای درگزين در فاصلۀ 5 كيلومتری شرق شهر رزن و به فاصلۀ 85 كيلومتری شمال شرق همدان.
بنای امام‌زاده اظهر تا چند دهۀ پيش از چشم تاريخ و جغرافيا‌نويسان و جهانگردان دورمانده بود. از اين رو، اطلاعات مبسوطی از اين بنا در دست نيست. گدار نخستين محققی است كه از آن ياد می‌كند (ص 260-261). پس از وی مصطفوی به طور جامع به بررسی و وصف اين بنا پرداخته است (نك‍ : ص 204-210).
نقشۀ بنا از گونۀ برج ـ آرامگاههايی است كه در سده‌های 4- 8 ق / 10-14م معمول بوده است (نك‍ : شيبانی، 9). در نمونه‌های كهن‌تر، شكل بنا كاملاً ساده و شامل يك استوانۀ بلند با پوشش مخروطی است؛ اما به دليل يكنواخت بودن سطح استوانه پس از سدۀ 5 ق / 11 م برجهای مدور كمتر ساخته شده است و اشكال چند وجهی و انواع ستاره‌ای جايگزين طرح دايره‌ای شكل می‌شود (ديز، 927؛ شرودر، 1022؛ هيلنبراند، 31). در اينگونه برجها دندانه‌های مثلث گونه از ازاره آغاز شده، در پيش‌آمدگی بام محو می‌شود (همو، 32). ممكن است ايجاد دندانه‌ها در آغاز ابتكاری برای استحكام بخشيدن به بدنۀ استوانه‌ای بنا بوده باشد (شرودر، همانجا). تأكيد بر ارتفاع از ويژگيهای برج ـ آرامگاههاست (هيلنبراند، 31). پوشش اين بناها را گنبدی مخروطی با نورگيرهايی در قاعدۀ آن تشكيل می‌دهد (همو، 286).
بنای امام‌زاده اظهر از آجر ساخته شده، و بر بنيانی از سنگ استوار است. شالودۀ سنگی را تا سطح زمين برآورده، و پايۀ 19 ضلعی برج را كه اندازۀ هر ضلع آن 20 / 2 متر است، بر آن نهاده‌اند. اين پايه 40 / 1 متر ارتفاع دارد. محوطۀ پيرامون بنا به شعاع بيش از يك متر با قلوه سنگ كف‌سازی شده است. امروزه اين كف با حدود 50 سانتی‌متر ضخامت (47 سانتی‌متر در نقطۀ گمانه‌زنی) از ديد پنهان است. نقشۀ داخلی برج، مدور و شكل خارجی آن ستاره‌ای 18 دندانه و ارتفاع آن از سطح پايه 20 / 9 متر است. ضلع نوزدهم پايه، ورودی برج را تشكيل داده است. نوك دندانه‌ها روی محل تقاطع اضلاع پايۀ بنا قرار گرفته است و در بالا به كمك طاق‌نماهايی به يكديگر پيوسته‌اند. بندهای عمودی آجرچينی خارجی بنا پهن‌تر از معمول است. اين فواصل به كمك توپيهايی تزيين شده، و ابعاد اين آجرها 5×23 سانتی‌متر است.
نمای بيرونی پوشش دو پوستۀ بنا مخروطی است به ارتفاع 70 / 12 متر كه پاگردی به پهنای40 / 1 متر آن را در ميان گرفته است. آجرچينی پوشش بنا از پايان گردن گنبد تا رأس مخروط دارای طرح جناغی است. آجرهای به كار رفته در ساختمان گنبد با اندازه‌های 3×18 سانتی‌متر است كه ابعادی متفاوت از آجرهای بدنۀ بنا دارد.
مجموع ارتفاع 3 بخش بنا، يعنی پايه، برج و پوشش مخروطی 37 / 24 متر است كه اكنون 90 / 23 متر آن نمايان است (تحقيقات ميدانی؛ قس: گدار، همانجا؛ مصطفوی، 205، 207).
ورودی برج به پهنای يك ضلع پايه (20 / 2 متر) و ارتفاع 40 / 3 متر در شرق بنا واقع است. طاق تيزه‌دار ورودی با كاربندی و توپيهای گچی تزيين شده است. در دو سوی ورودی يك رديف آجرچينی مورب به موازات دندانه‌ها تا قرنيز امتداد می‌يابد. فضای باقی‌ماندۀ اين ضلع برج را از بالای ورودی تا نزديكی قرنيز دو طاق نمای مستطيل‌شكل مسطح پر كرده است. در برابر ورودی دهليزی مستطيل‌شكل قرار داشته (همو، 207، تصوير 70) كه احتمالاً در سالهای 1345 تا 1355 ش به هنگام مرمت بنا (نك‍ : مهران، 125، 147) حذف شده است.
برج از داخل استوانه‌ای است به قطر 30 / 9 متر (تحقيقات ميدانی؛ قس: مصطفوی، 207). برای برپايی گنبد نيمه كروی داخل، دو پيش‌آمدگی ــ كه نخستين آنها در نيمۀ بدنۀ بنا و دومی درست در زير گردن گنبد واقع شده ــ به تدريج از قطر بدنۀ استوانه‌ای برج كاسته، و كار ايجاد گنبد را تسهيل كرده است. بدنۀ داخل برج اكنون گچ اندود است، اما در آغاز ساده و برهنه بوده است. اندود سطح از دو لايۀ متوالی تشكيل می‌شود: نخستين لايه، از گچ كوره و گل، احتمالاً متعلق به عصر صفوی است؛ در حالی كه لايۀ دوم، از گچ، به پس از اين دوره تعلق دارد. مقرنسهای زير گنبد نيز در همين عصر به بنا افزوده شده، و در همين زمان محراب و طاقچۀ مقابل آن در بدنۀ استوانه تعبيه شده است. در محلهايی كه اندود دوم از ميان رفته، يادگاريهای زائران بنای امام‌زاده اظهر به چشم می‌خورد. تاريخ قديم‌ترين اين يادگاريها 1124 ق / 1712 م همزمان با سلطنت شاه سلطان حسين صفوی است (تحقيقات ميدانی).
بنای امام‌زاده اظهر دارای سردابی مربع شكل به ابعاد 7 / 6 متر است. تنها از يك در ورودی كه در خارج بنا و در جنوب شرقی آن واقع شده، به سرداب می‌توان راه يافت. پوشش سرداب از 4 چشمه طاق و تويزه تشكيل می‌شود. تويزه‌ها از يك سو بر ديوارهای جانبی استوار است و از سوی ديگر بر پايه‌ای كه در مركز سرداب واقع است، فرود می‌آيد. مزاری كه محدوده و سطح آن آجرچينی شده بوده، در پای ديوار جنوبی سرداب قرار داشته است (تصوير موجود در مركز اسناد ميراث فرهنگی همدان؛ مصطفوی، 209-210). اين مزار بر اثر كندوكاوهای غيرمجاز از ميان رفته، و بقايای آن به صورت گودالی مركزی و بخشهايی از آجر چينی پيرامونی باقی است (تحقيقات ميدانی).
تمامی جزئيات مشهود در ساختار اين بنا كاربردی نيست و بخش قابل توجهی از آن، از جمله دندانه‌ها جنبۀ تزيينی نيز دارد؛ به علاوه، نمای خارجی بنا بيش از درون آن تزيين شده است (نك‍ : هيلنبراند، 283). پايۀ بنا فاقد تزيينات است، اما بدنه و گنبد آن با طرحهای گوناگون آجرچينی آراسته شده است. بندهای عمودی آجرها پهن‌تر از بندهای افقی است و اين فواصل به وسيلۀ توپيهای گچی با طرحهای متنوع هندسی زينت شده است. آجر چينی گنبد متفاوت است و تزيينات آن از خطوط جناغی پيوسته تشكيل می‌شود. بدين‌سان تزيينات بخشهايی از بنا كه بيش از ساير قسمتها در معرض ديد قرار دارد، از غنای بيشتری برخوردار است.

تزيينات داخل برج به دوره‌های پس از عصر صفوی تعلق دارد. شبكه‌ای از لوزيهای به هم پيوسته كه اضلاع آن از خطوط مواج تشكيل می‌شود، حد فاصل نخستين و دومين پيش آمدگی بدنۀ استوانه را زينت كرده است. فاصلۀ ميان نورگيرهای گردن گنبد با 21 مستطيل كه حدود آنها را نوارهای مضاعف مشخص می‌كند، آراسته شده است. ستارۀ 10 پری كه مركز آن را «رُزت» 10 پری تشكيل می‌دهد، بر سطح زيرين گنبد ديده می‌شود.
صندوق چوبی مزار، با تاريخ 1056 ق / 1646 م، در ميان برج قرار دارد (قس: مصطفوی، 207). اين صندوق از دو بخش پايه و بدنه تشكيل می‌شود. پايۀ بدون تزيين در واقع سكويی است برای بدنه كه بر روی آن قرار گرفته است. كتيبه‌ای منبت به قلم ثلث، در دو خط، شامل سورۀ فتح در حاشيۀ بالا و پايين، بدنۀ صندوق را دور می‌زند. تاريخ ساخت، نامهای بانی و سازنده در حاشيۀ پايينی ضلع پايين پا و پس از پايان سوره چنين آمده است: «به تاريخ سنةست و خمسين و الف من هجرة النبوية در ارفع بلدۀ گيلان به فرمودۀ اقبال پناه خواجه نظام‌الملك به عمل استاد طالب و كتبه به تحرير العبد ... ». به علت سرقتهای مكرر و گذشت زمان صندوق آسيب فروان ديده، و به دفعات تعمير شده است. در اين تعميرها بخشهايی از كتيبه‌های ثلث از ميان رفته، و برخی از قسمتها نيز نو نويس شده است (تحقيقات ميدانی). 4 بدنۀ صندوق به لوحهای قاب‌بندی شده‌ای تقسيم می‌شود. دو ضلع طولی از 7 لوح تشكيل شده كه لوح مركزی پهن‌تر از لوحهای ديگر است. بر اين لوح كتيبه‌ای به خط نسخ كنده شده است و الواح جانبی آن را نوارهای گره‌سازی و روكوبی شده، تزيين می‌كند. سطوح بالايی و پايينی صندوق از يك لوح بزرگ ميانی و دو لوح كوچك جانبی تشكيل شده است. بر لوح پهن صفحۀ جانبی روبه‌روی محراب آيةالكرسی و بر لوح صفحۀ مقابل آن سوره‌های شمس و قدر كنده‌كاری شده، و در ادامۀ متن آمده است كه اين لوحه را پس از سرقت لوحۀ اصلی در 1348 ق / 1929 م به جای آن نصب كرده‌اند (نك‍ : مصطفوی، 208- 209). لوح ميانی ضلع پايين كه آن نيز كتيبه‌ای داشته، به سرقت رفته است. اين لوح تا پيش از 1332 ش برجای بوده است. در كتيبۀ اين لوح نيز از سرقت لوح پيشين سخن رفته است (نك‍ : همو، 209). اكنون تنها عبارت پايانی آن بر بدنه باقی است: «در غرۀ محرم الحرام 1352 تمام شد».
مرمتهای مكرر در دوره‌های مختلف و دخل و تصرفهايی كه در آنها به ويژه در داخل برج و سرداب بنا صورت گرفته، چهرۀ اصلی آن را دگرگون ساخته است. خود بنا نيز كتيبۀ تاريخ ساختمان ندارد. جزئيات نقشه، سازه و تزيينات اين آرامگاه با بناهای مشابه و متعلق به اواخر سدۀ 7 و اوايل سدۀ 8 ق / 13 و 14 م قابل مقايسه است. بيشترين مشابهتها ميان اين بنا و برجهای علاءالدين ورامين، كاشانۀ دامغان، و امام‌زاده عبدالله و عبيدالله دماوند مشاهده می‌شود. ازاين‌رو، می‌توان گفت كه بنای اظهر در اواسط نيمۀ نخست سدۀ 8 ق / 14 م و پيش از فروپاشی حكومت ايلخانان بزرگ بر پا شده است.
در مقايسه با بناهای مشابه و همزمان، در ساختمان امام‌زاده اظهر از تزيينات پيچيده و رنگ كمتر استفاده شده است. سادگی ورودی بنا و كوچكی آن نشان می‌دهد كه در ساختن آن از نمونه‌های اوليۀ اين نوع برج ـ آرامگاهها چون گنبد قابوس پيروی شده است. اين تأثير در تمامی ساختار بنای اظهر مشهود است و همين امر نمايانندۀ تداوم سنت معماری در اينگونه بناهاست.

مآخذ

شيبانی، زرين تاج، «بررسی و تحقيقی پيرامون برج علاءالدوله (علاءالدين)»، اثر، تهران، 1367 ش، شم‍ 15 و 16؛ مصطفوی، محمدتقی، هگمتانه، تهران، 1332 ش؛ مهران، محمود، كارنامۀ ده سال خدمت سازمان ملی حفاظت آثار باستانی ايران، تهران، 1355 ش؛ هيلنبراند، رابرت، «مقابر»، ترجمۀ كرامت‌الله افسر، معماری ايران دورۀ اسلامی، به كوشش محمد يوسف كيانی، تهران، 1366 ش؛ تحقيقات ميدانی مؤلف؛ نيز:

Diez, E.,«The Principles and Types », A Survey of Persian Art, ed. A. U. Pope, London, 1967; Godard, A., «Les coupoles», Āthār-éĪrān, Paris, 1949; Hillenbrand, R., Islamic Architecture, Edinburgh, 1994; Schroeder, E.,«The Seljuq Period », A Survey of Persian Art, ed. A. U. Pope, London, 1967.
فاطمه كريمی